Wat doet de anticonceptiepil?

Om dat goed te kunnen beschrijven kijken we eerst naar de menstruatiecyclus. De menstruatiecyclus van vrouwen staat voor de veranderingen die zich op natuurlijke wijze voordoen in het lichaam. Zodra een meisje in een vruchtbare leeftijd geraakt maakt het lichaam zich, onder invloed van hormonen, maandelijks klaar voor een eventuele zwangerschap. Deze totale cyclus duurt gemiddeld 28 dagen voor hij weer opnieuw begint, en kan grofweg worden opgesplitst in twee delen:

• De folliculaire fase: start op de eerste dag van het menstruele bloedverlies en eindigt bij het aandienen van de volgende eisprong. De concentratie van het vrouwelijk geslachtshormoon oestrogeen is het hoogst tijdens deze fase;
• De luteale fase: start bij de eisprong en eindigt bij de eerste dag van het menstruele bloedverlies of bij bevruchting. In deze fase is niet oestrogeen, maar juist de concentratie progesteron het hoogst.

Een cyclus die langer of juist korter dan 28 dagen duurt komt vaak voor. De precieze lengte kan sterk per vrouw verschillen en alles tussen de 20 en 40 dagen wordt als ‘normaal’ gezien. De leeftijd waarop de eerste cyclus zich aandient is vaak in het begin van de pubertijd, gemiddeld een jaar of dertien, en duurt tot middelbare leeftijd. Daarna komen vrouwen in de overgang terecht en eindigt de vruchtbare fase ^{[1] [2]}.

Hoe beïnvloedt de anticonceptiepil de menstruatiecyclus?

De anticonceptiepil is, in tegenstelling tot bijvoorbeeld condooms of een koperspiraal, een hormoonhoudend anticonceptiemiddel. De hormonen in de pil voorkomen zwangerschap (dat is in elk geval het doel) door te zorgen dat er geen eisprong plaatsvindt. Ook maken ze het slijmvlies in de baarmoederhals dikker. Zaadcellen kunnen er dan nog moeilijk doorheen komen. Mocht er toch een snelle zwemmer door de barrière zijn gedrongen, dan wordt door een verandering van de structuur van de baarmoederwand innesteling van de bevruchte eicel bijna een mission impossible.

Wat zijn de verschillen tussen de beschikbare anticonceptiepillen?

Er zijn meerdere anticonceptiepillen beschikbaar op de Nederlandse markt: de combinatiepil en de minipil. De combinatiepil wordt veel vaker voorgeschreven en bevat een combinatie van de hormonen oestrogeen en progestageen. Oestrogeen zorgt voor een regelmatige cyclus en progestageen voorkomt zwangerschap. Vaak (uitzonderingen daargelaten) bevatten dit soort pillen geen lichaamseigen, maar een synthetische vorm van oestrogeen. Dit wordt ook wel ethinylestradiol genoemd. Combinatiepillen slik je in principe drie weken achter elkaar. Dan volgt een stopweek (geen must) waarin een onttrekkingsbloeding plaats vindt. Deze stopweek is niet noodzakelijk maar oorspronkelijk bedacht om de natuurlijke menstruatiecyclus zo goed mogelijk na te maken.

De meer-fasen anticonceptiepil bootst een meer natuurlijke cyclus na

Om het allemaal nog iets onoverzichtelijker te maken bestaan er ook weer drie verschillende soorten van de combinatiepil. De een fase, drie fasen en vier fasen pillen. Als je een meer-fasen pil slikt, bestaat de pilstrip vaak uit pillen in verschillende kleuren. Die kleuren staan voor een bepaalde hormoonconcentratie in de desbetreffende pil. Bij meer-fasen pillen worden de hormonale veranderingen die horen bij een natuurlijke menstruatiecyclus beter nagebootst. Een fase pillen worden in Nederland veruit het meest voorgeschreven en bevatten allemaal een gelijke hormoonconcentratie waardoor dagelijks een meer constante hoeveelheid oestrogeen en progesteron wordt ingenomen.

De minipil is een anticonceptiepil zonder oestrogeen

De minipil bevat geen oestrogeen, alleen progestageen: een hormoon dat is afgeleid van testosteron, maar onderscheidt zich op meer punten van de anticonceptiepillen met oestrogeen. Bij het slikken van deze pil hoort namelijk geen stopweek en het is ook niet mogelijk om zelf je menstruatie ‘in te plannen’ als je deze pil slikt. De minipil is geschikt voor vrouwen die om wat voor reden dan ook geen oestrogeen mogen gebruiken en als je (nog) borstvoeding geeft. In dit laatste geval mag de combinatiepil namelijk niet gebruikt worden.

Gewichtstoename en de anticonceptiepil

Ondanks de voordelen die de pil kan bieden, is onder andere de heersende opvatting dat je er (flink) van aankomt voor veel meisjes een reden om er niet aan te beginnen. Je hoeft maar heel kort research te doen naar dit onderwerp om op de meest extreme verhalen te stuiten van mensen die beweren tot tientallen kilo’s te zijn aangekomen. Enkel en alleen door het toedoen van de pil. Wij zijn hier niet om te beoordelen of die verhalen overdreven zijn, maar om de feiten te benoemen.

Wat zegt onderzoek naar de invloed van de anticonceptiepil op lichaamsgewicht?

Er is door de jaren heen superveel onderzoek gedaan naar de fysiologische en psychologische effecten van de anticonceptiepil. Een review van 44 verschillende studies naar de inname van anticonceptie met een combinatie aan hormonen (zoals de eerder beschreven combinatiepil) heeft geen bewijs opgeleverd waaruit blijkt dat inname hiervan direct leidt tot gewichtstoename ^[3]. Als er al een verschil gevonden is, is dit minimaal en gaat het nooit om meer dan twee kilogram.

Research naar de minipil, die dus geen oestrogeen bevat, levert vergelijkbare resultaten op: in zestien verschillende studies is nooit meer gewichtstoename aangetoond dan twee kilogram, en dit gebeurde binnen zes tot twaalf maanden na start met de pil. Daarbij moet nog vermeld worden dat deze bevindingen slechts bij vijf van de in totaal zestien studies gedaan zijn. In de overige studies werd er nog minder of zelfs helemaal geen gewichtstoename gesignaleerd ^[4].

De anticonceptiepil vs. andere anticonceptiemethoden

Een langdurig onderzoek richtte zich op de effecten van de anticonceptiepil in vergelijking met andere methoden. Een groep meisjes in de leeftijd van vijftien tot negentien jaar, allen recent gestart met anticonceptiemiddelen, werd hiervoor vijf jaar lang gevolgd.

De grootste gewichtstoename werd gesignaleerd als mogelijk gevolg van de prikpil (geïnjecteerde anticonceptie) bijna 70% kwam gedurende het onderzoek meer dan twee kilogram aan. Van deelnemers die de anticonceptiepil gebruikten, meisjes die niets gebruikten en meisjes die ergens tijdens de looptijd het onderzoek stopten met het gebruik van anticonceptie kwam ongeveer 50% meer dan twee kilogram aan. Vrouwen die een spiraal lieten zetten (ofwel hormoon of koper) kwamen gemiddeld een halve kilo per jaar aan in vijf jaar tijd ^[5].

Leidt het dagelijks slikken van de anticonceptiepil tot een positieve energiebalans?

Aankomen gebeurt alleen op het moment dat je voor langere tijd meer calorieën tot je neemt dan je gebruikt. Er ontstaat zo een positieve energiebalans. De pil zelf is minuscuul en bevat geen calorieën. Door het slikken van het tabletje zelf kom je dus niet aan. Wel bevat de pil hormonen die de natuurlijke schommelingen van oestrogeen en progesteronspiegels onvermijdelijk beïnvloeden. Zit daar misschien de crux?

Zorgt oestrogeen in de anticonceptiepil ervoor dat je extra lichaamsvet opslaat?

Zodra het gaat over aankomen in relatie tot hormonen valt de naam van oestrogeen. Oestrogeen is het vrouwelijk geslachtshormoon en betrokken bij de ontwikkeling van vrouwelijke geslachtskenmerken, de menstruatiecyclus en zwangerschap. Dit hormoon wordt al sinds jaar en dag zwaar onterecht in een verdomhoekje gezet. Oestrogeen wordt geassocieerd met een opgeblazen gevoel, vocht vasthouden, en het belemmeren van spiergroei. In werkelijkheid is dit alles voornamelijk berust op een groot misverstand en doet oestrogeen juist veel goeds. Allereerst werkt het de spiergroei niet tegen, oestrogeen is namelijk net als testosteron (mannelijk geslachtshormoon) een anabool hormoon. Dat houdt in dat het bijdraagt aan opbouwende processen.

Oestrogeen is geen ‘dik makend’ hormoon

Oestrogeen helpt bij spierherstel, helpt bij het voorkomen of beperken van spierverlies, beschermt gewrichten, botten en pezen tegen blessures en maakt niet dik maar lijkt het metabolisme juist te verhogen. Ook lijkt oestrogeen een opposant van cortisol te zijn en daarmee te helpen bij het managen van stress. In de fase van de natuurlijke menstruatiecyclus waarin de concentratie oestrogeen in het lichaam hoog is, zijn vrouwen het best in staat om zwaar te trainen, iets meer te eten en extra spiermassa op te bouwen. Waar het dan in godsnaam vandaan komt dat oestrogeen een dikmakend en vreselijk hormoon is? Dat komt waarschijnlijk door de betrokkenheid van dit hormoon bij het ontwikkelen van vrouwelijke geslachtskenmerken, waaronder rondingen ^{[6] [7]}.

Zorgt oestrogeen in de anticonceptiepil ervoor dat je (veel) vocht vasthoudt?

De bijsluiters van de meeste anticonceptiepillen vermelden inderdaad gewichtstoename als mogelijke bijwerking, maar stellen dat hooguit enkele kilo’s zijn vocht zijn in de eerste drie tot zes maanden van het pilgebruik. Zodra het lichaam (dat zou dus binnen een half jaar gebeurd moeten zijn) is gewend aan de pil, verlaat het overtollige vocht het lijf weer en keert het lichaamsgewicht terug naar normaal. Ben je (recent) gestart met de pil en merk je dat je broeken iets strakker zitten en je je ringen minder makkelijk van je vinger krijgt? Mogelijk houd je vocht vast. Nu is de vraag die volgt, of alle verhalen van vrouwen die beweren niet zomaar twee of drie, maar wel een stuk of tien of meer kilo te zijn aangekomen door de pil, ook verklaard kunnen worden door vocht? Dat lijkt wat onwaarschijnlijk. Er is een andere mogelijkheid:

Beïnvloeden de hormonen in de anticonceptiepil je honger/verzadigingsgevoel?

Onderzoek heeft uitgewezen dat over het algemeen, bij een natuurlijke cyclus, vrouwen meer honger lijken te hebben op het moment dat de progesteronspiegels hoog zijn. Hoge oestrogeenspiegels worden juist geassocieerd met een lichte afname in eetlust. Het effect van deze hormonale waarden op honger/verzadigingsgevoel kunnen mogelijk ook de cravings die vrouwen ervaren op specifieke momenten in hun cyclus verklaren ^{[8] [9]}.

Het lichaam streeft in veel opzichten altijd naar een natuurlijk evenwicht: we noemen dat homeostase. Zoals eerder beschreven kan een cyclus grofweg in twee fasen worden opgedeeld waarbij oestrogeen in de ene fase, en progesteron in de andere fase overheerst. Stel dat iemand heel letterlijk zo reageert als hierboven beschreven, dan zou over de gehele maand genomen homeostase gehandhaafd blijven doordat de ene helft meer honger wordt ervaren en mogelijk meer gegeten, en de andere helft dus minder.

Je zou je eetpatroon hierop kunnen aanpassen door een flexibel eetpatroon te hanteren waarbij je in de tijd dat je meer trek ervaart daaraan toegeeft, maar ook daadwerkelijk minder eet tijdens het deel van je cyclus dat je die behoefte ook minder voelt. Onderzoek laat zien dat het verschil in energie-inname als gevolg van deze hormonale schommelingen kan oplopen tot wel honderden calorieën.

Bron: Menstrual cycle and appetite control: implications for weight regulation

De afbeelding hierboven illustreert duidelijk hoe hormonale fluctuaties tijdens de menstruatiecyclus het homeostatische systeem dat de voedselinname en het eetpatroon reguleert, direct en indirect beïnvloeden ^[10]. De wisselwerking tussen oestrogeen en progesteron lijkt impact te hebben op onder andere:

• Voedselinname;
• Energiegebruik;
• Lichaamsgewicht;
• Emotioneel welzijn.

De manier waarop deze processen worden beïnvloed door hormonen, en op welk moment van de cyclus die invloed het sterkst merkbaar is, kan per vrouw verschillen. Het kan daarom geen kwaad dit een tijdje in de gaten te houden. Door informatie bij te houden over veranderingen in bijvoorbeeld lichaamstemperatuur, eetlust, gemoedstoestand en gewicht kan een beeld gevormd worden van de individuele fysiologische reacties op de natuurlijke menstruatiecyclus. Slik je op dit moment de pil? Dan zal je eerst moeten stoppen met deze vorm van anticonceptie en je natuurlijke cyclus enkele maanden de tijd geven om weer op gang te komen.

Welke kanttekeningen kunnen worden geplaatst bij onderzoek naar de anticonceptiepil?

Hierboven zijn een aantal onderzoeken beschreven naar de effecten van verschillende soorten anticonceptie op de lichaamssamenstelling. Of de uitkomsten daarvan als betrouwbaar beschouwd kunnen worden is een tweede:

Gewichtstoename kan ook veroorzaakt zijn door andere veranderingen in leefstijl

Aankomen in lichaamsgewicht door een toename van de vetmassa is altijd het gevolg van een positieve energiebalans. Die kan mogelijk tot stand komen doordat je meer trek ervaart in eten als reactie op de anticonceptiepil, maar ook door heel veel andere leefstijlveranderingen. Daarnaast is het mogelijk om aan te komen in gewicht doordat je vocht vasthoudt. Het eerder benoemde langdurige onderzoek van vijf jaar signaleerde bij het overgrote deel van de deelnemers een gewichtstoename. Het is echter heel erg lastig te achterhalen of de gesignaleerde gewichtstoename enkel en alleen valt toe te schrijven aan het gebruik van anticonceptie.

De leeftijd van de vrouwen tijdens het onderzoek (tussen de vijftien en negentien jaar bij aanvang) is namelijk ook een leeftijd waarop fietsen worden ingeruild voor scooters, er ieder weekend een sloot extra calorieën binnenkomt in de vorm van alcoholische versnaperingen en eventueel nog bijbehorende snacks, en waarop mensen de sporten die ze in hun kindertijd (fanatiek) beoefenden vaak vaarwelzeggen. Dat zijn belangrijke factoren die, zeker in combinatie met elkaar, goed kunnen zijn voor wat extra kilo’s lichaamsvet. Echter, is informatie hierover niet meegenomen in het onderzoek. Dit kan de uitkomsten dus sterk hebben beïnvloed waardoor niet te zeggen is dat de gewichtstoename het gevolg was van hormonale anticonceptie ^{[3] [4] [5]}.

Gewichtstoename is een normaal verschijnsel tijdens de groeiperiode

In veel van de onderzoeken naar dit thema waren deelnemers dermate jong dat zij zich ook nog in de groeifase bevonden. Gewichtstoename tijdens die periode is een heel normaal verschijnsel. Met andere woorden: het is niet te zeggen dat de onderzoekspopulatie niet was aangekomen zonder anticonceptiepil.

Onbetrouwbare meetmethoden en instrumenten om gewicht vast te stellen

De methoden waarmee het gewicht werd vastgesteld in de verschillende onderzoeken naar gewichtstoename, veroorzaakt door hormonale anticonceptie is onbetrouwbaar. Factoren als het soort weegschaal dat gebruikt is, het tijdstip van wegen, de omstandigheden waarin gewogen wordt en het specifieke moment in de menstruatiecyclus, kunnen de uitkomsten hebben beïnvloed ^{[3] [4] [5]}.

Reageert iedereen hetzelfde op de anticonceptiepil?

Iets dat het lastig maakt om voor jezelf de keuze te maken voor wel of geen anticonceptiepil, op basis van de ervaringen van anderen, is dat geen enkel mens hetzelfde is. De fysiologische en psychologische reactie op natuurlijke hormonale schommelingen gedurende de cyclus kan van vrouw tot vrouw verschillen. Dat geldt in principe ook voor de reactie die je hebt op ‘externe’ hormonen die je binnenkrijgt via de pil.

De eerder besproken bevinding uit een onderzoek waarin gezien werd dat de energie-inname bij sommige vrouwen sterk (tot wel honderden calorieën) kan verschillen gedurende de cyclus onder invloed van hormonale schommelingen. Geldt dat voor iedereen? Nee. Sommige vrouwen zullen hier veel minder ‘last’ van ervaren en er een meer consequente dagelijkse energie-inname op na houden, ongeacht de periode in hun cyclus.

Zijn cravings het gevolg van hormonale schommelingen/de anticonceptiepil?

Veel vrouwen geven aan tijdens hun menstruatie last te hebben van sterke cravings naar lekker eten zoals chocolade. We hebben al beschreven dat de hormonen oestrogeen en progesteron (de anticonceptiepil die in Nederland het meest wordt voorgeschreven bevat een combinatie van deze hormonen) mogelijk invloed kunnen uitoefenen op honger- en verzadigingsgevoel. Er is echter nog een oorzaak van de trek in veelal lekker, vet en/of koolhydraatrijk voedsel die vrouwen kunnen ervaren gedurende specifieke momenten in de maand.

Lang geleden, in 1982, is een interessante ontdekking gedaan met betrekking op oestrogeen en progesteron in relatie tot serotonine en dopamine ^[11]. Serotonine en dopamine zijn stoffen in de hersenen die een rol spelen bij onder andere stemming, slaap, eetlust en plezier. Ze worden met name gelinkt aan oestrogeen. Dat verklaart waarom lage oestrogeenspiegels in de tweede fase van de cyclus (luteale fase) in verband worden gebracht met:

• Piekeren/besluiteloosheid;
• Dwangmatig eetgedrag;
• Lager gevoel van eigenwaarde;
• Het sterker ervaren van angst en zorgen.

Progesteron wordt juist geassocieerd met een andere stof: gamma-aminoboterzuur (GABA). Deze stof lijkt een ontspannende werking te hebben en wordt ook wel een anxiolytisch hormoon genoemd. Dat betekent dat het een remmende werking heeft op stress/angst/spanning ^{[12] [13] [14]}.

Een progesterontekort in de tweede helft van de cyclus is herhaaldelijk gekoppeld aan een verminderde serotonine-afgifte het ervaren van angstgevoelens, somberheid en toegenomen cravings naar eten.

Het is niet mogelijk om hormonen als serotonine of GABA direct aan te vullen via voeding, maar hieruit kan het lichaam als het ware grondstoffen verkrijgen om meer van deze chemische stoffen aan te maken. Een goed voorbeeld hiervan is tryptofaan: chocolade is rijk aan tryptofaan.

Cravings worden niet alleen veroorzaakt door de anticonceptiepil

Betekent dit dat de invloed van hormonen als progesteron en oestrogeen, ofwel natuurlijk ofwel door externe inname in de vorm van de anticonceptiepil, ervoor kan zorgen dat het vrouwelijk lichaam letterlijk behoefte heeft aan chocolade om zich beter te voelen?

Dat is een heel interessante vraag, met name omdat onderzoek dat keek naar de veel voorkomende behoefte van vrouwen aan chocolade terwijl ze menstrueren, hier op dat specifieke moment in de cyclus juist geen hormonale verklaring voor vond ^[15]. De voor ons bekende hang naar chocolade tijdens de menstruatie blijkt zich alleen voor te doen onder vrouwen die leven in een westerse cultuur.

Elders in de wereld kennen ze de associatie tussen menstruatie en chocolade helemaal niet zo ^[16]. Cravings lijken daarmee niet alleen onder invloed van hormonen, maar ook van emoties en gewoontes te ontstaan. Dit maakt het een neurobiopsychosociaal verschijnsel: cravings lijken voort te komen uit een combinatie van biologische, psychologische en sociale factoren.

Emoties en gewoontes in relatie tot de reactie op de anticonceptiepil/natuurlijke hormonale schommelingen

Nog even terugkomend op de chocolade craving die blijkbaar met name bekend is in westerse culturen. In dit geval zou je kunnen zeggen: de gelegenheid maakt de dief. De associatie tussen bijvoorbeeld chocolade eten en je beter voelen tijdens je menstruatie zit diep verweven in onze gemeenschappelijke cultuur. Die cultuur is heel bepalend voor de manier waarop we bepaalde emoties ervaren en hierop reageren, maar ook voor de gewoontes die we gedurende ons leven vormen.

Het klopt dus dat chocolade tryptofaan bevat en dat dit een ‘grondstof’ van serotonine is. Het is alleen niet zo dat ieder (vrouwelijk) lichaam dat automatisch weet. Met andere woorden: als je geen chocolade kent, of in elk geval niet als troostvoer, kan je hier onmogelijk actief naar verlangen tijdens je menstruatie. Gewoontes en de manier waarop emoties worden ervaren en geuit kunnen, als je dat graag wilt, veranderen. Dat geldt ook voor de ‘gewoonte’ om toe te geven aan dit soort cravings.

Is het mogelijk dat de anticonceptiepil hongergevoel/cravings versterkt?

Er zijn mensen die van deze verschijnselen nooit last hebben gehad toen ze nog een natuurlijke cyclus hadden, maar juist een toename van cravings en/of eetlust in het algemeen ervaren nadat ze begonnen zijn met de anticonceptiepil. De externe hormonen die binnenkomen via de anticonceptiepil kunnen bij individuen voor een disbalans in de hormoonhuishouding zorgen en daardoor mogelijk dit soort ‘klachten’ omtrent eetlust veroorzaken. Daar hoeft het trouwens niet bij te blijven. De laatste tijd hoor je steeds meer geluiden van vrouwen die met de pil gestopt zijn en zeggen dat er een wereld voor hen is opengegaan. De hormonen uit de pil lijken daarmee voor diversiteit aan ongemakken te kunnen zorgen die we in de alinea hieronder bespreken.

Conclusie: gewichtstoename is geen direct gevolg van de anticonceptiepil

Kom je nu wel of niet aan door het gebruik van de anticonceptiepil? Vanuit de wetenschap is geen bewijs voor gewichtstoename als direct gevolg van de pil gevonden. Wel bevat de pil hormonen die onvermijdelijk invloed uitoefenen op je natuurlijke hormoonhuishouding. Uitgebreid onderzoek naar het natuurlijke verloop van de vrouwelijke menstruatiecyclus laat heel duidelijk zien dat de schommelende oestrogeen- en progesteronspiegels (hormonen) invloed kunnen uitoefenen op onder andere honger- en verzadigingsgevoel, het ervaren van stress en op de stemming.

De verklaring voor het ervaren van klachten als cravings, toegenomen hongergevoel, stemmingswisselingen, piekeren en/of somberheid als gevolg van de pil, schuilt dus mogelijk in het effect van deze hormonale anticonceptie op de natuurlijke hormoonhuishouding.

Is het beter om te stoppen met de pil?

Dat is niet aan ons om te bepalen. Wel willen we nogmaals benadrukken dat het voor elke vrouw waardevol kan zijn om meer te weten te komen over het verloop van haar natuurlijke cyclus. Ook op het gebied van krachttraining kan je daar voordeel uithalen. Menstruele periodisering lijkt te kunnen bijdragen aan het optimaal benutten van je potentie voor spiergroei als vrouw. Echter, dat is materie voor een ander artikel.

Gebruik je de pil naar tevredenheid maar ben je toch nieuwsgierig naar hoe het voelt als je deze anticonceptie een tijdje niet slikt, of ben je recent begonnen en merk je negatieve veranderingen aan hoe je je voelt? Hierover kan je altijd in gesprek gaan met je huisarts. Hij/zij kan je advies geven over eventuele alternatieven.

Twijfel jij over wel of niet beginnen met de anticonceptiepil?

Dat is een besluit dat je zelf moet nemen. Je hoeft je niet te laten tegenhouden door de angst voor een enorme gewichtstoename in korte tijd, maar het is goed om je bewust te zijn van eventuele andere bijwerkingen. Als je je hierin goed verdiept hebt en de mogelijke voor- en nadelen van de pil tegenover elkaar hebt gezet kan je een weloverwogen beslissing nemen. Ook nu geldt trouwens: bij twijfel kan je altijd je huisarts raadplegen en je twijfels bespreken voor je een keuze maakt.

Doe altijd wat werkt voor jou! Ook als het gaat over de anticonceptiepil!

Probeer, of je nu net begonnen bent met de pil of hem al een tijd lang slikt, altijd goed naar je lichaam te luisteren. Vraag je bij lekkere trek of cravings af of je echt behoefte hebt aan voedsel of dat je lichaam je een beetje voor de gek houdt. Sta stil bij wat je denkt dat jouw lichaam nodig heeft en ook regelmatig bij hoe je je voelt.

Denk je dat de anticonceptiepil ervoor zorgt dat je je minder fit en/of vrolijk voelt dan eerst, of dat bijvoorbeeld je libido er flink door is afgenomen (wat het trouwens wel extra goede anticonceptie maakt)? Overleg dan met een deskundige zoals je huisarts wat je hieraan kunt doen.