Het uitblijven van de menstruatie (amenorroe)

Sommigen kunnen de klok erop gelijkzetten, bij anderen is er het merendeel van de tijd geen pijl op te trekken: het moment waarop de menstruatie zich aandient. Een keertje overslaan of een onregelmatige menstruatie hebben is niet direct reden tot zorg. Als je menstruatie echter langer dan drie tot zes maanden achter elkaar achterwegen blijft, kan er sprake zijn van amenorroe ^[1]. Dit is de medische term die wordt gebruikt om een uitblijvende menstruatie aan te duiden. Er wordt onderscheid gemaakt in een primaire, secundaire en functionele vorm.

Primaire vs. secundaire amenorroe

Primaire amenorroe is als de menstruatie zich nog nooit heeft voorgedaan bij iemand van zestien jaar en ouder. De oorzaak kan in dit geval onder andere aangeboren zijn. Secundaire amenorroe is wanneer er eerder wel een cyclus geweest is maar de menstruatie nu voor een aantal maanden achter elkaar (ongeveer zes maanden) wegblijft. Zowel primaire als secundaire amenorroe kunnen ook het gevolg zijn van:

Zwangerschap die nog niet bekend is;

• Vervroegde overgang;
• Chronische aandoeningen als diabetes, schildklieraandoeningen of een beschadiging aan de hypofyse;
• Medicijngebruik
• Het uitblijven van de menstruatie door fysieke en/of mentale stress

Als wat hierboven staat beschreven niet van toepassing is wordt gesproken van ‘functionele amenorroe’. Dit is vaak het gevolg van blootstelling aan een of meerdere vormen van emotionele en/of fysieke stress na de eerste jaren van de menstruatie. Denk aan regelmatig zwaar trainen in combinatie met een relatief lage energie-inname en een (te) laag vetpercentage waarbij iemand zichzelf ook nog eens hoge druk oplegt. Dit wordt ook wel atletische amenorroe genoemd omdat het vaak voorkomt onder vrouwelijke (top)sporters.

In dit geval keert de menstruatie meestal terug als er aanpassingen worden gedaan waardoor je zowel lichamelijk als geestelijk voldoende de gelegenheid krijgt om uit te rusten en aan te sterken. Als er voor minstens drie achtereenvolgende maanden geen menstruatie plaatsvindt, of wanneer je last hebt van hevige maar onregelmatige menstruaties die niet vaker dan vier keer per jaar voorkomen, en je fanatiek sport, een laag vetpercentage hebt en een calorietekort hanteert kan dat de oorzaak zijn van een uitblijvende menstruatie.

Wat zorgt er precies voor dat de menstruatie uitblijft?

De veronderstelling is dat hormonen die een relatie hebben met fysieke inspanning, stress en een laagvetpercentage de invloed van de werking van de geslachtshormonen oestrogeen en progesteron beïnvloeden. Dit kunnen we verduidelijken door eerst de menstruatiecyclus in het algemeen te bekijken.

De menstruatiecyclus

Vanaf het moment de zogenaamde vruchtbare periode aanbreekt in het leven van een vrouw, maakt het lichaam zich onder invloed van hormonen maandelijks klaar voor een mogelijke zwangerschap. Dit gehele proces wordt gecoördineerd vanuit het brein en begint allemaal in de hypothalamus. Vanuit hier wordt, aangedreven door leptine, het hormoon GRH naar de hypofyse gestuurd waarna deze twee andere hormonen vrijgeeft. Het follikelstimulerend hormoon (FSH) en het luteïniserend hormoon (LH). Deze hormonen reizen verder naar de eierstokken en geven daar het signaal af om oestrogeen of progesteron te produceren. De totale cyclus kan worden opgesplitst in twee fasen (zie hieronder) en duurt gemiddeld zo’n 28 dagen.

• Folliculaire fase: deze fase begint op de eerste dag van het menstruele bloedverlies en eindigt als de eerstvolgende eisprong zich voordoet. De concentratie oestrogeen piekt in deze fase;
• Luteale fase: begint op het moment dat de eisprong zich aandient en eindigt op de eerste dag van het menstruele bloedverlies, of wanneer een bevruchting heeft plaatsgevonden. Nu piekt niet oestrogeen, maar het hormoon progesteron.

Het komt vaak voor dat een cyclus of korter of juist langer duurt dan de gemiddelde 28 dagen. Dit kan per vrouw heel erg verschillen. Sommigen vrouwen kennen een korte cyclus die maar een dag of 20 telt, terwijl een lange cyclus van 40 dagen ook gezien wordt ^{[2] [3]}.

Intensief trainen en andere vormen van fysieke of mentale stress

Het vrouwelijk geslachtshormoon oestrogeen speelt dus een wezenlijke rol binnen de cyclus. Een (te) laag vetpercentage en lage energie-inname zorgen er uiteindelijk voor dat het lichaam niet langer in staat is voldoende oestrogeen te produceren. Intensieve fysieke inspanning veroorzaakt een toename in de productie van hormonen als cortisol, adrenaline en noradrenaline. Deze hormonen dempen de oestrogeenproductie. Het (langdurig) uitblijven van de menstruatie kan een gevolg zijn ^{[4] [5]}.

Lichamelijke stress als gevolg van fysieke inspanning is niet de enige stressor vrouwen die frequent intensief trainen aan worden blootgesteld. Veelal gaat het om een combinatie van factoren zoals een hoge druk die iemand zichzelf oplegt, onvoldoende rust en herstel, slaapschuld, energie- of voedingstekorten, en andere mogelijke bronnen van stress die je in het leven tegenkomt zoals studie, werk of relaties. Wat hierdoor kan ontstaan is een ontregeld stresssysteem omdat het lichaam in een continue staat van paraatheid verkeert. De natuur lijkt zelf te concluderen dat dit geen ideale staat van zijn is om je in voort te planten en voorkomt dus ook dat dit mogelijk is ^[6].

Een laag lichaamsvetpercentage

Even terug naar de plek waar het allemaal begint: de hypothalamus. Onder invloed van het hormoon leptine wordt hier het signaal voor de productie en het transport van GRH naar de hypofyse gestart. Leptine wordt op haar beurt door lichaamsvet geproduceerd. Hoe minder lichaamsvet, hoe lager de concentraties leptine zijn. Dat is de reden dat een laag lichaamsvetpercentage (mede)verantwoordelijk kan zijn voor het langdurig uitblijven van de menstruatie. Als leptine onder een bepaalde drempelwaarde komt zal het signaal dat de cyclus in werking zet uitblijven. Het lichaam is minder goed in staat om voldoende oestrogeen aan te maken ^[7].

Een tekort aan energiebeschikbaarheid

Het heeft er alle schijn van dat het niet enkel de daling of toename van je vetpercentage is waarop het lichaam acteert. Het betreft met name de status van de energiebeschikbaarheid. De energiebeschikbaarheid duidt op de hoeveelheid energie die het lichaam minimaal nodig heeft voor basale metabole functies om in leven te blijven. Het is logisch dat een calorietekort kan leiden tot een afname van de energiebeschikbaarheid. Tussen de 20 en 60% van de atleten heeft een gebrek aan energiebeschikbaarheid.

De energiebeschikbaarheid kun je uitrekenen op basis van een wiskundige formule: [de dagelijkse energie-inname – het dagelijkse energiegebruik]/kilogram aan vetvrije massa. Het gebrek aan energiebeschikbaarheid kan ontstaan door te weinig energie binnen te krijgen, een te grote energie-uitgave of een combinatie van beiden. Minder dan 30 kcal per kg vetvrije massa wordt gezien als een lage energiebeschikbaarheid, terwijl ≥ 45 kcal per kg vetvrije massa wordt gezien als een ‘optimale’ energiebeschikbaarheid.

Wanneer het lichaam ‘het gevoel’ heeft dat er een gebrek is aan beschikbare energie dan zal het processen uitschakelen die niet van belang zijn om te overleven (zoals de menstruatie). Het geeft dan een grotere voorkeur aan processen die wel noodzakelijk zijn om te overleven. De symptomen die ontstaan bij een chronisch gebrek aan energiebeschikbaarheid noemen we ook wel de RED-S symptomen (Relatieve Energie Deficiëntie in de Sport).

Is het uitblijven van de menstruatie schadelijk?

Het uitblijven van de menstruatie als gevolg van intensief trainen, een laag vetpercentage en/of een negatieve energiebalans beperkt zich niet tot topsportsters. Als je als vrouw regelmatig hard traint en/of een relatief laag lichaamsvetpercentage hebt en een lage energie-inname, lijkt het risico op de ontwikkeling van ‘atletische’ amenorroe te ontstaan. Dit is niet iets om heel lichtvoetig over te denken.

Welke symptomen kunnen zich nog meer voordoen?

Ongesteld zijn is, in tegenstelling tot wat reclames voor maandverband en tampons ons willen doen geloven, alles behalve de meest comfortabele, gelukkigste en gezelligste periode van de maand. De walgelijke zaligmakende sfeer die in dit soort commercials wordt neergezet kan soms niet verder van de werkelijkheid af staan. Een tijdje overslaan klinkt dus aanlokkelijk, maar is niet zo wenselijk. Menstrueren is een teken van de natuur dat je lichaam gezond functioneert. Met andere woorden: het langdurig uitblijven van je menstruatie kan een signaal zijn dat er iets niet in de haak is. Dat soort signalen zijn niet om te negeren. Los daarvan kan je last krijgen van meerdere vervelende klachten die je belemmeren in je dagelijkse (sportieve)activiteiten, denk aan:

• Vermoeidheid en weinig energie;
• Verstoord slaappatroon;
• Haaruitval of groei van gezichtsbeharing;
• Hogere ontstekingsgevoeligheid en tragere genezing van blessures en wonden;
• Mentale problemen zoals neerslachtigheid, angst of depressieklachten;
• Bloedarmoede;
• Vertraagde hartslag;
• Lage bloeddruk
• Chronische pijn

Het belang van hormonale gezondheid

Atletische amenorroe is een teken dat de hormoonhuishouding niet optimaal functioneert. Op het moment dat je last hebt van de klachten die deze aandoening kenmerken betekent dit dat de aanmaak van de geslachtshormonen oestrogeen en progesteron drastisch verminderd zijn.

Je lichaam heeft deze hormonen in een zekere mate nodig voor veel meer dan alleen het afwikkelen van de menstruatiecyclus. De natuurlijke wisselwerking tussen oestrogeen en progesteron dragen bij aan je mentale welzijn, aan hoe energiek je je voelt en niet te vergeten aan de gezondheid van je botten. Als botten broos worden vergroot dat de kans op blessures aanzienlijk.

Kan het langdurig uitblijven van de menstruatie leiden tot verminderde vruchtbaarheid?

Als het uitblijven van je menstruatie volledig is toe te wijzen aan training, vetpercentage en/of een negatieve energiebalans lijkt er op lange termijn geen bedreiging te zijn voor de vruchtbaarheid, mits de menstruatie terugkeert na het doen van aanpassingen in trainingsschema en voedingspatroon ^[8].

Zorgt intensief trainen altijd voor het uitblijven van de menstruatie?

Je kunt het uitblijven van de menstruatie beschouwen als een lichamelijke reactie op een of meerdere tekorten. Een energietekort, gebrek aan voedingsstoffen en/of te weinig lichaamsvet. Of er überhaupt, en zo ja vanaf welk(e) vetpercentage, caloriebudget of trainingsfrequentie daadwerkelijk problemen ontstaan kan van mens tot mens verschillen.

Vanaf welk vetpercentage kan de menstruatie uitblijven?

Sommige vrouwen kunnen in verhouding tot andere vrouwen een lager lichaamsvetpercentage hebben en intensiever trainen of een lager caloriebudget hanteren, maar nog steeds hormonaal gezond blijven.

Volgens richtlijnen gebaseerd op gemiddelden is een laag vetpercentage voor vrouwen onder de 34 jaar, tussen de 16-23%. Alles onder de 16% (extreem laag) wordt afgeraden omdat dit een bedreiging kan vormen voor gezondheid en functioneren ^{[4] [9]}. Nogmaals: dit is sterk persoonsgebonden. Dat betekent dat voor sommige vrouwen zal gelden dat de hormonale gezondheid in het geding komt bij een vetpercentage dat hoger ligt dan 16%.

Trainingsfrequentie en caloriebudget

Net als voor een vetpercentage gelden ook voor caloriebudget, trainingsfrequentie en intensiteit dat het moment waarop (hormonale) disbalansen optreden per persoon verschilt. Het ene mens heeft op dit terrein een hogere belastbaarheid dan het andere. Dit kan ook afhangen van andere omstandigheden die op dit moment in je leven spelen. Het is dus vooral zaak om altijd heel goed te luisteren naar wat je eigen lichaam je vertelt. Het langdurig uitblijven van de menstruatie, en de eventuele aanvullende klachten, gaat in principe niet ongemerkt voorbij. Trek aan de bel als dit signaal je bereikt.

Wat kan je doen om het uitblijven van de menstruatie tegen te gaan?

Het kan per persoon verschillen of en wanneer een laag vetpercentage, negatieve energiebalans en zware fysieke inspanning leiden tot het uitblijven van de menstruatie. Daarom is het ook niet mogelijk om op voorhand te zeggen dat een X aantal uur per week intensief aan X trainingsvorm doen in combinatie met een X caloriebudget en vetpercentage, leidt tot problemen. Heel erg goed naar je eigen lichaam blijven luisteren en evalueren of wat je doet nog altijd bijdraagt aan je gezondheid, zijn essentieel om te voorkomen dat je te ver over je eigen grenzen heengaat en jezelf uitput.

Heb je al enkele maanden geen menstruatie meer gehad? Dan is het allereerst goed om er zeker van te zijn dat de oorzaak zich bevindt in trainen, je vetpercentage, caloriebudget of een combinatie daarvan. Probeer andere mogelijke oorzaken zoals zwangerschap, een (chronische)ziekte of medicijngebruik eerst uit te sluiten.

Is het inderdaad zo dat je een laag vetpercentage hebt, intensief sport, een calorietekort hanteert en last hebt van een uitblijvende menstruatie en eventuele andere klachten zoals benoemd in dit artikel? Dan kan je de volgende dingen doen:

• Verhoog je calorie-inname uit eten en drinken naar onderhoudsniveau, dit is het caloriebudget waarbij je stabiel blijft;
• Neem voldoende rust zodat je lichaam volledig kan herstellen en je menstruatie opnieuw op gang kan komen;
• Evalueer de hoeveelheid, duur en intensiteit van je trainingen. Doe je aan zowel krachttraining als cardio? Breng de intensiteit en frequentie van je krachttrainingen omlaag en verminder de hoeveelheid cardio;
• Zorg voor voldoende stressmanagement. Stress op zich is niet erg, tot het de belastbaarheid overschrijdt. Ga na of er andere onderdelen binnen jouw dagelijks leven zijn die een hoge mate van stress opleveren en bedenk hoe je deze kunt wegnemen.
• Overleg met je coach. Volg je een plan bij Changing Life en denk je dat je last hebt van atletische amenorroe? Overleg dit dan altijd met je coach. Samen kunnen jullie de juiste stappen terugnemen, werken aan je herstel en kijken hoe in het vervolg voorkomen kan worden dat je opnieuw over je eigen grenzen heengaat.

Conclusie: een uitblijvende menstruatie mag je niet negeren

Het langdurig (minimaal drie tot zes maanden achtereen) uitblijven van de menstruatie kent meerdere, uiteenlopende oorzaken. Dit artikel richtte zich primair op het uitblijven van de menstruatie als gevolg van intensief trainen in combinatie met een laag vetpercentage en een eventueel calorietekort en/of een tekort aan energiebeschikbaarheid. Deze vorm wordt ook wel aangeduid met ‘atletische amenorroe”.

De invloed van training, voeding, stress en lichaamsvet op de hormoonhuishouding

De reden dat regelmatig intensief trainen, en/of een laag lichaamsvetpercentage in combinatie met een (langdurig) calorietekort er uiteindelijk voor kunnen zorgen dat de menstruatie wegblijft is waarschijnlijk toe te schrijven aan een verminderd functioneren van de vrouwelijke geslachtshormonen. Bij een te laag vetpercentage en een calorietekort is het lichaam niet meer goed in staat voldoende oestrogeen te produceren. Dit komt omdat de leptine niveaus dan dusdanig laag zijn dat leptine de start van de menstruele cyclus vanuit de hypothalamus niet kan activeren.

Gevolgen van een langdurig uitblijvende menstruatie

Mits de oorzaak van het uitblijven van de menstruatie te intensief trainen met te weinig rust, een te laag vetpercentage en of een langdurig calorietekort is, zou deze moeten terugkeren op het moment dat je hier aanpassingen in doet. Denk aan het verlagen van je trainingsintensiteit en frequentie, het verhogen van je caloriebudget en eventueel iets aankomen. Negatieve gevolgen op de lange termijn lijken dan uit te blijven.

Als je echter een hele lange tijd niet menstrueert kan dit leiden tot klachten waar vrouwen normaliter mee te maken krijgen tijdens de overgang: huidveroudering, verhoogde vetopslag in de buikstreek en een verminderde botdichtheid. Dit laatste maakt je botten broos en kwetsbaar en daarmee blessuregevoelig.

Het is een persoonlijke kwestie

Tien verschillende vrouwen die exact hetzelfde zware trainingsschema volgen, exact hetzelfde vetpercentage hebben en allemaal een even groot calorietekort hanteren kunnen hier alle tien compleet anders op reageren. Voor de een zal dit zorgen voor hormonale disbalansen en bijvoorbeeld het uitblijven van de menstruatie. Een ander zingt het wellicht een stuk langer uit, en voor weer een ander hoeft deze combinatie aan training, weinig energie en een laag vetpercentage helemaal geen bedreiging voor de hormonale gezondheid te vormen. Belangrijk is daarom om voornamelijk naar jezelf te kijken, bij jezelf te blijven en heel goed naar je eigen lichaam te luisteren.

Luister naar je lichaam en doe wat werkt voor jou

Als het jouw doel is om een fit/gezond leven te leiden en zo goed mogelijk voor jezelf te zorgen, is het essentieel om goed naar je lichaam te luisteren. Het kan prima dat je daarnaast andere fysieke doelen hebt zoals het verlagen van je vetpercentage voor duidelijk zichtbare spieren. Dat is prima, zolang je signalen van je lichaam dat aangeeft dat het even genoeg is niet negeert. De enige mogelijkheid om tot je beoogde resultaat te komen is in dat geval door een stapje terug te doen.

Menstrueren is in de basis een natuurlijk verschijnsel dat vertelt dat je gezond functioneert. Op het moment dat het daarmee ophoudt is er iets aan de hand. Een ding is dan zeker: je doet iets wat niet werkt voor jou en je lichaam probeert je dat duidelijk te maken. Houd even pas op de plaats. Verhoog je caloriebudget weer tot op onderhoudsniveau en neem de rust waar je nu behoefte aan hebt om op krachten te komen zodat je straks weer op een constructieve manier aan je doelen kunt werken.

Schroom niet om hulp te vragen

Wil jij op een verantwoorde manier werken aan je fysieke doelen? Optimaal resultaat zonder je eigen belastbaarheid te overschrijden? Daar helpen wij je graag bij. Changing Life is jouw personal trainer, lifestyle coach en voedingsdeskundige in een. Een geheel op jou afgestemd trainingsschema, aansluitend voedingsschema of flexibele voedingsrichtlijnen, en individuele online ondersteuning van een gecertificeerde Changing Life Coach zorgen ervoor dat je altijd doet wat op dit moment het allerbeste werkt voor jou. Klik hier voor meer informatie.