Zijn de hersenen afhankelijk van onze zintuigen?

Jouw brein werkt op basis van voorspellingen om een goede constructie te maken van de werkelijkheid waarin jij je bevindt, en je lichaam optimaal te kunnen voorzien in de behoeften die het op dat moment nodig heeft. Daarvoor is natuurlijk informatie nodig, en die verkrijgt het brein met behulp van zowel interne als externe zintuigelijke sensaties.

Voor tientallen jaren werd door neurowetenschappers verondersteld dat de hersenen werkten op een ‘stimulus-respons’ basis: simpel gezegd houdt dat in dat de hersenen een reconstructie van de werkelijkheid baseren en voorspellingen voor de toekomst doen, aan de hand van inkomende zintuigelijke informatie, die wordt geregistreerd via zintuigen nadat deze actief geprikkeld zijn.

Recent onderzoek leverde de hypothese voor een andere werking, namelijk dat het brein continu bezig is met het ‘in kaart brengen’ en bijstellen van een mentaal construct van de wereld om ons heen, om toekomstige situaties en jouw acties daarbinnen te voorspellen. Een grote rol daarin lijkt weggelegd voor het viscerosensorisch deel van ons autonome zenuwstelsel. Het gevoel van inwendige organen: interoceptieve sensaties dus ^[1]. Voor we hier verder op ingaan, eerst een toelichting op de betekenis van interne en externe zintuigelijke sensaties.

Wat zijn zintuigelijke sensaties?

Zintuigelijke sensaties zijn waarnemingen die binnenkomen via allerlei receptoren die ons lichaam bevat. We maken daarbij een onderscheid tussen extern en intern. Over externe zintuigelijke sensaties leer je al op de kleuterschool: hiertoe behoren horen, zien, voelen, proeven en ruiken.

De receptoren in ogen, oren, huid, smaak- en reukorgaan zetten fysische energieën zoals licht, trillingen, druk, temperatuur en chemicaliën om in visuele waarnemingen, geluiden, gevoelens, geuren en smaken. Dit noemen we exteroceptie.

Interne zintuigelijke waarnemingen komen tot stand via receptoren in het lichaam en registreren allerlei fysiologische processen en bewegingen die binnenin ons plaatsvinden. De overkoepelende term hiervoor is interoceptie.

Hoe werkt exteroceptie?

Het beeld, en bijbehorend geluid van je moeder die je kamer binnenstormt met 94 vragen en opmerkingen over alles wat je had moeten doen maar niet gedaan hebt, komt niet daadwerkelijk op die manier je brein binnen. Dit geheel ontstaat door een combinatie van onder andere lichtflitsen die je netvlies bereiken, trillingen in de lucht die je oor binnendringen en herinneringen uit het verleden die in je brein geconstrueerd worden tot de werkelijkheid die jij ervaart.

Zo gaat dat met alles dat je ziet/voelt/hoort en meemaakt. Volledig buiten je bewustzijn om construeert je brein elke seconde van de dag jouw beeld van de werkelijkheid. Het reageert voortdurend en proactief op wat er waarschijnlijk binnenkort om je heen zal gebeuren en toetst die voorspellingen in een spit second aan inkomende zintuigelijke gegevens.

Hoe werkt interoceptie?

Iets minder bekend maar net zo belangrijk bij het hierboven beschreven proces is interoceptie. Receptoren in jouw lichaam registreren allerlei sensaties. Hieronder valt alles dat je daadwerkelijk merkt/voelt zoals je hart dat bonkt, je longen die lucht inhaleren en je maag die rommelt. Eigenlijk omvat het nog veel meer dat je niet voelt.

Zoals het opnemen van voedingsstoffen, het opruimen van afvalstoffen, je immuunsysteem dat je tegen infecties beschermt en de regulatie van hormonen. Met behulp van deze informatie anticiperen je hersenen op de behoeften van je lichaam en coördineren ze proactief interne bewegingen die het mogelijk maken dat essentiële hulpbronnen als glucose, water, zout, zuurstof en andere vitale bronnen precies op tijd aan miljarden verschillende cellen geleverd worden ^[2].

Je hersenen combineren informatie om voorspellingen te doen

Door al die zintuigelijke informatie zowel met elkaar, als met ervaringen uit het verleden te combineren, is het brein in staat om allostase (waarover verderop meer) efficiënt te handhaven en een realistisch beeld van de huidige werkelijkheid, zoals jij die ervaart, te construeren. Je ziet, voelt, hoort, ruikt en proeft niet met je ogen, huid, oren, neus of mond. Eigenlijk doe je alles met je hersenen.

Bron: How emotions are made, Lisa Feldman Barrett

Een van de belangrijkste taken van de hersenen is het handhaven van allostase

Het menselijk lichaam, dus ook het jouwe, heeft een supercomplexe werking. Dat kan haast niet anders want het bestaat uit honderden spieren en tientallen interne organen die alles met elkaar moeten integreren. Het pompt dagelijks zo’n 2.000 liter bloed in de rondte, regelt de balans tussen een grote verscheidenheid aan hormonen en chemicaliën, de energie van miljarden neuronen, zorgt dat je voedsel wordt opgenomen en verteerd, voert afvalstoffen af en beschermt je tegen ziektes en infecties.

Het heeft van deze taken nooit pauze. Het brein zorgt voortdurend dat alle activiteiten zoals hierboven beschreven (en meer) met elkaar integreren en vlekkeloos verlopen. Met als doel jou zonder kleerscheuren door het leven heen te manoeuvreren. Daarvoor moet alles eigenlijk met elkaar in harmonie zijn, en om dat juiste evenwicht te waarborgen wordt continu een body-budget gemaakt dat zorgt dat alle vitale bronnen aanwezig zijn in het lichaam nog voor het moment dat ze nodig zijn. Dit heet allostase.

Wat houdt allostase eigenlijk in?

Allostase is de naam van de reactie op het herstellen van de homeostase: het continue streven van het lichaam om interne fysiologische processen in evenwicht te houden. Homeostase is een reactief systeem: het reageert op veranderingen die plaatsvinden. Allostase is proactief en gaat meer over het brein dat het lichaam voorziet in glucose, zout, zuurstof, water en andere vitale bronnen. De moderne neurowetenschapper Lisa Feldman Barrett noemt dit ook wel body-budgetting.

Allostase wordt mogelijk gemaakt door voorspellingen

Je hersenen zijn op basis van ervaringen uit het verleden eigenlijk continu bezig met voorspellen welke cellen, welke middelen nodig hebben. Het brein wil jou graag in leven en goede gezondheid houden dus is gebaat bij het doen van correcte voorspellingen om een passend body budget bepalen en proactief te anticiperen op de behoeften van je lichaam op elk moment, en te besluiten welke inspanning een metabolische investering waard is. Bewegen en leren zijn één van de de grootste kostenposten voor de mens qua energie-uitgifte.

Waarom is allostase belangrijk?

Dat een goede body budgettering (efficiënte energieregeling) essentieel is voor overleving blijkt ook uit onderzoek op dieren. Dit heeft ons geleerd dat dieren langer leven en minder aan ziektes lijden op het moment dat hun weefsels, organen en (interne) systemen de juiste voedingsstoffen en vitale bronnen krijgen aangeleverd op het juiste moment ^[3]. Deze dieren kunnen zich beter voortplanten, grotere afstanden afleggen in hun zoektocht naar voedsel en zich beter beschermen tegen roofdieren. Hoe efficiënter het brein in energie investeert, hoe groter het metabolisch rendement is. Dat geldt ook voor de mens.

Waarom voorspellen de hersenen een situatie in plaats van erop te reageren?

Een ‘risico’ aan het doen van voorspellingen in het echte leven is dat je het fout kunt hebben. Kijk maar naar het weer. Dan is er een zonnige dag voorspeld, ga je uit varen met je vrienden en eindig je midden op een onstuimig meer in een hoosbui in enkel je T-shirtje. Ook jouw hersenen hebben het niet altijd bij het juiste eind. De hersenen zijn voortdurend bezig met het herstellen van fouten in, en updaten van voorspellingen.

Predictive coding

Het gevoel van honger terwijl je nog voldoende energie bij je draagt om in theorie weken zonder eten te kunnen overleven is daar een voorbeeld van. Het zorgt ervoor dat die voorraad aangevuld blijft en verkleint zo de kans op verhongering. Dat je dagelijks een gevoel van trek ervaart komt voort uit een verschijnsel dat we ‘predictive coding’ noemen.

Om de allostase te kunnen waarborgen en het lichaam te allen tijde te kunnen voorzien van de nodige vitale bronnen (glucose, zout, water, zuurstof etc.) is predictive coding essentieel. Zonder dit mechanisme zouden we altijd achter de feiten aanlopen. Soms trekt een bepaald gevoel/behoefte weg als je er niet aan toegeeft. Dit wijst op een verkeerde voorspelling.

De hersenen construeren de wereld om jou heen

De zojuist besproken allostase, speelt dus ook een grote rol bij het registeren van exteroceptieve sensaties. Je hersenen sturen bijvoorbeeld je oogspieren aan die dan vervolgens samentrekken en ontspannen in een patroon dat jou in staat stelt iets te kunnen zien of lezen.

Op basis hiervan doet het brein een voorspelling waarna de ogen kort worden onderbroken zodat deze voorspeling getoetst kan worden aan de inkomende visuele informatie. Er worden eventueel correcties gemaakt en vervolgens worden de ogen weer aan het werk gezet. Dit lijken (zijn eigenlijk ook) veel handelingen, maar dit alles gebeurt sneller dan het licht en volledig buiten ons bewustzijn om.

Jouw hersenen creëren de werkelijkheid om jou heen

Jouw brein heeft eigenlijk helemaal geen weet van de buitenwereld, maar vooral van jou. In die zin zou je kunnen zeggen dat je jezelf nodig hebt om de wereld te ervaren en betreden. Heb je je wel eens afgevraagd hoe het bijvoorbeeld mogelijk is dat je:

• Niet continu tegen alles om je heen aanbotst terwijl je je door de ruimte verplaatst?
• Moeiteloos een glas drinken naar je mond brengt?
• Precies weet wanneer je moet afremmen op de fiets zodat je niet keihard uit de bocht vliegt?

Dat kan allemaal dankzij interocpetie en exteroceptie, welke samen essentieel zijn om de bewegingen in jouw lichaam, en jouw handelingen en acties te sturen. Op basis van de interoceptieve en exteroceptieve informatie in combinatie met ervaringen uit het verleden, wordt het beeld van de wereld gecreëerd dat jij als de huidige werkelijkheid ervaart. De werking van allostase is eigenlijk wederkerig: niet alleen jouw werkelijkheid en handelingen worden erdoor gecreëerd en gestuurd, maar andersom ondersteunen die ook weer allostase.

Nieuwe inzichten over hoe de hersenen werken

Over exteroceptieve waarnemingen was al meer bekend, maar recent onderzoek naar interoceptieve sensaties heeft belangrijke informatie opgeleverd over hoe de hersens werken. Interoceptie lijkt een fundamenteel onderdeel van het menselijk zenuwstelsel dat belangrijk is voor zowel biologische als psychologische verschijnselen ^[1].

Interoceptie en het EPIC-Model

Dat ons lichaam en onze geest een zijn, in plaats van twee afzonderlijk opererende entiteiten, kan mogelijk worden verklaard met het EPIC-model dat geïntroduceerd is door neurowetenschapper Lisa Fieldman Barrett. Dit model is geïntroduceerd om de vermeende belangrijke rol van interoceptie te verduidelijken. EPIC staat voor Embodied Predictive Interoception Coding. Interoceptie gaat zoals je inmiddels hebt kunnen lezen over ons vermogen om interne prikkels te registreren.

Niet alleen de prikkels die we bewust kunnen ervaren zoals een rommelende maag of een kloppend hart, maar ook de regulatie van hormonen, ons werkende immuunsysteem en onze nieren die afvalstoffen filteren. Interoceptie lijkt daarmee een prominente rol te spelen bij het in kaart brengen van eventuele tekorten in de bevoorrading van het lichaam en dus in het detecteren van allostatische verstoringen.

Deze hebben invloed op de keuzes die we maken en het gedrag dat we vertonen. Hoewel er meer onderzoek nodig is om deze hypothese te bevestigen, is deze erg aannemelijk. Het zou dus ook verklaren waarom mensen met bepaalde, primair als mentaal gecategoriseerde aandoeningen, keuzes maken die niet bestempeld zouden worden als verantwoord en minder goed voor zichzelf lijken te zorgen. Een vicieuze cirkel ontstaat dan.

Interoceptie in relatie tot gezondheid en welzijn

Interoceptie lijkt een herhalend proces waarbinnen een wederkerige uitwisseling van informatie plaatsvindt over de toestand van het lichaam tussen verschillende hersenstructuren. Sensorische informatie en informatie uit het verleden, over de huidige omgeving en over cognitieve gevolgen van fysiologische toestanden interacteren voortdurend met elkaar waardoor emotionele ervaringen (affecten) tot stand komen en gedrag gecontroleerd wordt ^[4].

Interoceptie heeft nauwe banden met ons fysieke en mentale welbevinden, en de kennis over dit fenomeen voorziet ons van nieuwe informatie, doet eerder gestelde grenzen tussen lichaam en geest vervagen of volledig verdwijnen en geeft ons nieuwe inzichten over hoe ons brein in samenwerking met ons lichaam onze geest creëert en op het ontstaan van ziektes:

• De huid lijkt maar een illusionaire grens tussen onszelf en de buitenwereld;
• Interoceptie vervaagt de grens tussen fysiek en mentaal bij ziekten en aandoeningen;
• Kennis over interoceptie vervaagt überhaupt de grens tussen fysiek en mentaal.

De huid is een illusionaire grens tussen jezelf en de buitenwereld

Eerder werd de huid gezien als een duidelijke grens tussen onszelf en de buitenwereld. Nieuwe informatie over de (samen)werking van onze exteroceptieve en interoceptieve zintuigen brengt die opvatting aan het wankelen. Zo beschikt ons lichaam over receptoren die informatie doorgeven over temperatuur, over onze positie in de ruimte, over of het dag of nacht is en nat of droog. Deze informatie komt tot stand door een combinatie van interne en externe receptoren ^[5].

Nogmaals: jouw brein heeft er eigenlijk geen notie van waar de buitenwereld begint. Het enige wat het kan doen is continu inschatten waar de denkbeeldige grens zich bevindt tussen jouw lichaam en de wereld daar omheen. Vermoedelijk breng je niet je hele leven in dezelfde statische positie in dezelfde ruimte door. De denkbeeldige grens die je brein stelt verschuift daardoor de hele dag.

Exteroceptie en interoceptie zijn met elkaar verbonden

Inmiddels weten we dus beter dan dat interoceptie en exteroceptie twee afzonderlijke domeinen van gewaarwording zijn die door de huid van elkaar worden gescheiden. De grens is namelijk helemaal niet zo duidelijk ^[6]. Het lijkt eerder op een samenspel tussen exteroceptieve en interoceptieve sensaties, gecombineerd met informatie uit het verleden dat het brein in staat stelt voorspellingen te doen voor onze handelingen, acties, gedrag en gevoel op ieder moment ^[7].

Denk eens terug aan een moment waarop je vrij nodig moest plassen. Comfortabel is het niet, maar zolang er geen toilet in de buurt is kan het lang aan. Tot het moment dat je wel een WC in het vizier krijgt. Dan moet je opeens alle zeilen bijzetten en vreemde sprongen van been op been maken om niet in je broek te plassen. Hoe dichter je bij dat toilet komt, hoe nodiger je moet. Dat komt allemaal puur en alleen doordat je brein bij het zien van dat toilet voorspelt dat je op zeer korte termijn je blaas zult legen en zich al op die actie voorbereidt (voorspelling).

Hoe krijgen interoceptieve sensaties betekenis?

Het vermogen om interne prikkels uit ons eigen lichaam waar te nemen heet interoceptief vermogen. Gezien het feit dat werkelijk alles wat je doet en elke beweging die je maakt gepaard gaat met een interne verandering waar dit soort prikkels een onvermijdelijk gevolg van zijn, heeft de evolutie ervoor gezorgd dat je niet iedere interoceptieve sensatie bewust voelt.

Het brein probeert interoceptieve prikkels om te zetten in iets dat wij met ons bewustzijn kunnen bevatten: gevoel/emotie en maakt gebruik van een wat grovere categorisering. Deze categorieën (denk aan blij, gespannen, futloos, energiek etc.) worden in de wetenschap affecten of stemmingen genoemd. Een affect is dus eigenlijk de tastbare betekenis (gevoel) en/of uiting (actie/gedrag) van een waargenomen interoceptieve sensatie. Logischerwijs is voor elk affect een andere body budgettering vereist ^[8].

Affecten kunnen zorgen dat we een oorzaak buiten onszelf zoeken

Affecten leiden er (soms) toe dat we bepaalde interoceptieve sensaties verklaren met iets dat buiten onszelf om ligt en de oorzaak ervan zoeken in de wereld om ons heen. Bijvoorbeeld een futloos gevoel verklaren met een te drukke week qua afspraken en activiteiten, terwijl je ook dagelijks tot diep in de nacht series hebt gekeken waardoor je in werkelijkheid gewoon een slaaptekort hebt dat maakt dat je je zo voelt. Vaak hebben interne verstoringen, zoals vermoeidheid of een gestrest gevoel namelijk een puur interne oorzaak ^[8].

Interoceptie vervaagt de grens tussen fysiek en mentaal bij ziekten en aandoeningen

Het brein is dus eigenlijk de hele dag bezig met het analyseren van enorm veel verschillende informatie en deze te combineren tot een voorspeling die het best lijkt aan te sluiten op de huidige situatie. Dit is bepalend voor jouw gewaarwording en gedrag en verloopt via een hersencircuit. Datzelfde hersencircuit is verantwoordelijk voor de mentale staat van zijn die je ervaart ^[9]. Hoewel er redelijk wat onderzoek verricht is naar de precieze mechanismen die maken dat fysieke signalen worden omgezet in mentale gevoelens, is dit mysterie nog altijd niet volledig ontrafeld. Wel heeft het nieuwe inzichten opgeleverd die onze kijk op ziektes zullen veranderen ^[10]. Zo is altijd een heel duidelijk onderscheid gemaakt:

• Fysieke aandoeningen;
• Mentale aandoeningen;
• Gedragsstoornissen.

In werkelijkheid bestaat er tussen veel aandoeningen comorbiditeit wat onder andere suggereert dat het een tot het ander kan leiden.

Wat is een comorbiditeit?

Comorbiditeit houdt in dat er een of meer (chronische) aandoeningen bestaan naast de hoofddiagnose die als eerst gesteld is. Er zijn aanwijzingen voor comorbiditeit tussen bijvoorbeeld hartkwalen, depressie en obesitas  ^{[11] [12]}.

Nog interessanter is de aanwijzing dat het zaadje voor de ontwikkeling van deze ziekten al in een vroeg stadium van het leven wordt geplant. Die aanwijzing suggereert tevens dat de gemeenschappelijke deler tussen bepaalde gedragsstoornissen, lichamelijke ziekten en mentale stoornissen een verstoring in de efficiëntie van de energieregulatie zit.

Hierdoor kunnen (overal in het lichaam) lichte ontstekingsreacties ontstaan. Omdat het geen heftige reacties zijn hoef je deze ontstekinkjes lang niet altijd te voelen, maar kunnen ze wel zichtbaar zijn in bloedonderzoek. We noemen deze vorm van ontsteking lage graad inflammatie.

Interoceptie in relatie tot chronische inflammatie

Kan lage graad inflammatie ernstig zijn? Ja zeker, en wel om de gevolgen die dit fenomeen met zich meebrengt. Anders dan ontstekingen die ontstaan als nuttige reactie van het afweersysteem zijn ze in dit geval niet meer functioneel en beschadigen andere cellen. De kans op ernstige aandoeningen als kanker, hart- en vaatziekten en diabetes mellitus type 2 neemt erdoor toe ^[13] en de werking van het afweersysteem kan erdoor verstoord raken.

Lage graad inflammatie lijkt aanwezig te zijn bij vrijwel alle aandoeningen die worden bestempeld als ‘welvaartsziekten’’. Het zijn ook deze fysieke aandoeningen, die regelmatig gepaard gaan met een depressie (mentale stoornis). Een vrij nieuwe hypothese die nog verder onderzocht moet worden, is het mogelijke verband tussen enerzijds deze fysieke en mentale ziekten, en anderzijds interoceptieve voorspellingen ^[14].

De fysieke gevolgen van mentaal ongemak

Afwijkende interoceptieve voorspellingen hebben onvermijdelijk gevolgen voor de body budgettering van het lichaam, allostatische gevolgen dus. De belangrijkste aanjager van deze verstoorde interoceptie lijkt stress te zijn. Zichtbare veranderingen in het interoceptieve systeem bij mentale aandoeningen, blijken ook aanwezig bij toenemende (negatieve) stress in de loop van het leven.

Hierdoor worden we mogelijk meer vatbaar voor de zojuist beschreven ontstekingsreacties en ziektes die daaruit voortkomen. Het risico hierop lijkt nog veel groter als stress zich voordoet tijdens de jeugd ^[15]. Naast langdurige blootstelling aan negatieve stress door de jaren heen, lijkt ook vereenzaming dergelijke ontstekingsreacties en alle gevolgen van dien, flink uit te lokken.

Fysiek en mentaal zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden

Hoe het metabolisme, het immuunsysteem en andere interne fysiologische systemen precies met elkaar verbonden zijn is nog niet helemaal duidelijk, maar dat ze met elkaar verbonden zijn en invloed op elkaar uitoefenen staat inmiddels buiten kijf. Op het moment dat er bijvoorbeeld langdurig problemen spelen in de energieregulatie van het lichaam, kan dit leiden tot de aanmaak en afgifte van chemische stoffen die tot een extreme reactie van het immuunsysteem leiden.

Die reactie op zich kost zoveel energie dat het metabolisme het nog zwaarder te verduren krijgt waardoor een ernstige ziekte kan ontstaan ^[16]. Op het moment dat we de complexe werking van dit alles beter begrijpen, is dat mogelijk ook de weg naar nieuwe (preventieve) strategieën en behandelingen voor brede gezondheidsproblematiek.

Kennis over interoceptie vervaagt überhaupt de grens tussen fysiek en mentaal

Meer onderzoek naar interoceptie heeft geleid tot de bevinding dat veel (op het oog puur) exteroceptieve sensaties op basisniveau verweven zijn met interoceptie. Neem bijvoorbeeld je visueel vermogen en je hartslag. Dat zijn afzonderlijke dingen die je niet snel zou verwarren en die weinig met elkaar van doen hebben, toch?

Ze blijken wel degelijk met elkaar van doen te hebben. Zo weten we nu dat de manier waarop visuele informatie door het brein wordt ontvangen, sterk samenhangt met je hartslag van dat moment. Als het hart samentrekt en bloed de slagaders inpompt zijn wij mensen minder goed in staat tot het opnemen van visuele informatie ^[17].

De hersenen en het lichaam lijken samen de geest te creëren

‘Wat heb ik aan bovenstaande informatie?’, denk je nu misschien. Maar deze informatie is heel waardevol om beter te begrijpen hoe onze hersenen samen met ons lichaam verantwoordelijk zijn voor het creëren van onze geest ^[18]. Op het moment dat je je in een gevaarlijke situatie bevindt en daardoor een extreem hoge hartslag hebt, is alles wat je ziet nog steeds het product van een voorspelling van het brein.

Maar, wat als deze voorspelling dus niet klopt? De zojuist beschreven bevinding suggereert namelijk dat de voorspelling door het toedoen van de hoge hartslag minder goed of niet gecorrigeerd wordt door de werkelijke situatie in de wereld om je heen. In theorie zou het dan mogelijk zijn dat de voorspellingen van je hersenen op dit soort momenten dingen laten zien, die er helemaal niet zijn ^[19]. Lichaam en geest zijn lange tijd gezien als separate onderdelen, maar in werkelijkheid is hun verbintenis waarschijnlijk veel groter dan altijd werd gedacht.

Bottum-up (Body), top-down (Mind) en outside-in (Life)

In de wetenschappelijke theorie zijn jarenlang veel grenzen aangeduid. Zoals de grens tussen cognitieve en emotionele vermogens, maar ook grenzen tussen verschillende cognitieve vermogens en tussen verschillende emoties. Recent bewijs suggereert dat we die verschillende hokjes een beetje moeten loslaten, en vanuit een meer holistische benadering moeten kijken om te begrijpen hoe het brein, in een onafgebroken conversatie met de verschillende systemen in je lichaam, je geest creëert. Dat vraagt om neurobiopsychosociaal denken: en-en-en-en in plaats van of-of.

Wat betekent deze informatie over de werking van de hersenen?

Deze kennis van interoceptie doet traditionele psychologische en fysiologische grenzen verdwijnen. De invloed ervan rijkt waarschijnlijk veel verder dan tot nu toe bekend was. Om gezondheid en ziekte beter te begrijpen en dus te kunnen stimuleren en bestrijden, is het essentieel om in te zien dat voor metabolisme (en dus interoceptie) een sleutelrol is weggelegd ^[20].

Ook onderdeel van de meer holistische benadering die nodig is om de werking van het individuele brein beter te begrijpen, is kijken naar de ‘samenwerking’ tussen de breinen van verschillende individuen in relatie tot de realiteit die we daar gezamenlijk mee creëren en de invloed daarvan op onze leefomgeving, gezondheid en welzijn daarbinnen.

Onze hersenen creëren de sociale realiteit

Het brein van ieder mens, ook de jouwe, beschikt over een verbazingwekkende eigenschap die ons onderscheidt van alle andere zoogdieren: het duaal representatievermogen. Wij kunnen meerdere betekenissen toekennen aan een en hetzelfde ding. Twee flessen water bijvoorbeeld, zijn twee flessen water. Maar als je ze een paar meter uit elkaar zet zijn ze opeens een doel en kan je ze gebruiken om te voetballen met je kinderen. Er verandert niets aan het object, wel aan de context. We kunnen iets verzinnen, dit delen met anderen en als zij het ermee eens zijn verandert hierdoor de fysieke realiteit in de sociale realiteit.

De sociale realiteit omvat vrijwel alles

Heel, echt heel veel dingen die wij als de realiteit beschouwen zijn in werkelijkheid ‘slechts’ sociale realiteit. Biljetten van honderd euro zijn voor ons geld, en dus van waarde. Als je zo’n stukje papier (want meer dan dat is het natuurlijk niet) overhandigt aan een primitieve stam in de rimboe hebben die waarschijnlijk geen idee wat ze ermee moeten. De waarde die wij eraan geven geldt daar niet.

De naam bijnaam die jij hebt in je vriendengroep of dorp is sociale realiteit. Feestdagen als Kerst en Koningsdag zijn sociale realiteit. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat een groot deel van ons leven gefundeerd is op gedeelde verzinsels. De vaardigheid om (al dan niet met anderen) een sociale realiteit te creëren is dan ook niet zonder risico. De invloed ervan op ons leven is namelijk enorm, en je kunt er ook slechte dingen mee creëren.

Herinneringen uit het verleden zijn onmisbaar voor de constructie van het heden

Zoals je in het eerste deel van dit artikel hebt gelezen construeert het brein een beeld van de werkelijkheid zoals jij deze op ieder moment ervaart, door inkomende zintuigelijke informatie te combineren met ervaringen uit het verleden.

Als je bijvoorbeeld rustig zit te werken en opeens een piepje hoort vanuit de keuken reageer je daar waarschijnlijk nauwelijks op omdat je weet dat dit het geluid is van de vaatwasser die klaar is. Dat komt omdat je dat al zo vaak gehoord hebt. Of als je zojuist je partner hebt verteld dat er voor jullie helaas geen toekomst in zit, kijk je er niet vanop dat deze overvallen wordt door verdriet. Omdat deze reactie op een dergelijke mededeling bekend bij je is.

Hoewel we graag in de opvatting leven dat we de hele dag reageren op wat er nu gaande is, zijn onze hersenen in werkelijkheid gewoon in hun archiefkast vol herinneringen op zoek naar een vergelijkbare situatie in een vergelijkbare context om jouw toekomstige interpretatie van, en reactie op de huidige realiteit te voorspellen.

De hersenen hebben genoeg aan ‘soortgelijk’

Een een-op-een gelijkenis tussen een herinnering uit het verleden en wat er nu gaande is, is voor de hersenen niet nodig. Aan iets soortgelijks hebben ze genoeg om een kloppende voorspelling van de huidige werkelijkheid en jouw acties daarbinnen te doen. Vanuit de psychologie worden groepen van soortgelijke objecten/situaties ‘categorieën’ genoemd.

Een meeuw bijvoorbeeld ziet er wel degelijk anders uit dan een mus. Toch vallen ze voor jouw hersenen onder dezelfde categorie: vogels. Nu komt het: vogels zijn ook sociale realiteit. Wij hebben die categorie bedacht als mensheid. Dit geldt voor elke categorie. Daarbij komt nog dat categorieën in je hoofd niet statisch zijn. Denk maar aan een woord als kater.

Als jij op zondagochtend een vriend(in) appt: ”Hey, ik ga zo hardlopen in de duinen. Zin om mee te gaan?” en je krijgt deze reactie: ”Hey, tnx dat je aan me denkt maar blijf thuis: heb een zieke kater…”

Dan creëren jouw hersenen direct beelden van jouw vriend(in) die de avond daarvoor te diep in het glaasje heeft gekeken en nu voor Jaffa op de bank ligt. Als je precies hetzelfde bericht stuurt op een dinsdagavond en precies dezelfde reactie krijgt creëren jouw hersenen beelden van jouw vriend(in) die een ziek huisdier niet alleen wil laten en thuisblijft om ervoor te zorgen.

Abstracte categorieën zijn flexibel in onze hersenen

Verschillen in context maken dat abstracte categorieën in onze hersenen van betekenis kunnen veranderen. De hersenen gebruiken deze categorieën om voorspellingen te doen. Abstracte categorieën vormen daardoor in de meeste gevallen de basis voor onze ervaringen en ons gedrag. Daarnaast vormen ze ook de basis van de sociale realiteit die we delen met anderen.

In hoeverre die sociale realiteit gedeeld is, kan verschillen. Sommige dingen bestaan alleen binnen je eigen gezin of vriendengroep, of binnen de cultuur waarin je leeft. Andere dingen, zoals geld, delen we met het merendeel van de wereld. De eerdergenoemde affecten zou je in zekere zin ook tot sociale realiteit kunnen rekenen. De betekenis die we aan een bepaald gevoel geven en de manier waarop we vervolgens handelen is sterk onderhevig aan culturele invloed.

De kracht van sociale realiteit

De invloed van sociale realiteit op ons leven als mens is extreem sterk. Dat klinkt heftig, en dat is het ook. Het door onze voorouders verzonnen, en door ons in stand gehouden, concept van geld is hier misschien wel het beste voorbeeld van. Wie veel of in elk geval voldoende geld heeft, heeft in zekere zin een gemakkelijker leven met minder financiële zorgen, betere toegang tot onderwijs, een brede algemene ontwikkeling, gezondheidszorg en verantwoorde voedingskeuzes.

Kan de sociale realiteit de fysieke realiteit worden?

Als maar genoeg mensen voor een lange tijd geloven dat de sociale realiteit de waarheid is, kan dat zeker. Denk aan allerlei stigma’s zoals bijvoorbeeld dat krachttraining voor vrouwen minder geschikt is dan voor mannen. Hierdoor beginnen veel vrouwen er bij voorbaat niet aan wordt het potentieel dat vrouwen hebben bij krachttraining minder benut. Er zijn echter nog veel schadelijkere stigma’s en andere voorbeelden van situaties waarin de sociale realiteit de fysieke realiteit beïnvloedt:

Heersende stigma’s over mensen met overgewicht/obesitas die daadwerkelijk leiden tot gezondheidsproblemen: negatieve stigmatisering rondom overgewicht –> leidt tot de ervaring van negatieve stress en het ontwikkelen van een negatief lichaamsbeeld –> doet af aan duurzame motivatie voor leefstijlverandering in het voordeel van iemands gezondheid –> heeft daarmee een averechts effect.

Kansongelijkheid in het onderwijs en op de arbeidsmarkt veroorzaakt door (te) grote verschillen tussen arm en rijk: blootstelling aan armoede in de eerste levensjaren blijkt schadelijk voor de ontwikkeling van hersenen –> zorgt voor verminderd vermogen om te kunnen meekomen en presteren op school –> minder onderwijs vergroot het risico op armoede in volwassen leven –> de geschiedenis blijft zich herhalen.

De realiteit is onze gezamenlijke verantwoordelijkheid

Stereotyperingen in de maatschappij over armoede, overgewicht, etnische minderheden, die behoren tot sociale realiteit kunnen de fysieke realiteit worden in de structuur van onze hersenen. Ons individuele brein gebruikt inkomende sensorische informatie en ervaring uit het verleden om de toekomst te voorspellen, ons gedrag te sturen en onze eigen ervaring van de huidige werkelijkheid te creëren, maar al onze hersenen samen creëren daarmee ook de sociale werkelijkheid. Groepen mensen kunnen door abstracte categorieën met elkaar te delen de realiteit creëren. Daardoor is onze controle over die realiteit groter dan we misschien denken, en daarmee ook onze verantwoordelijkheid daarover.

Conclusie: jouw hersenen voorspellen de toekomst, de realiteit creëren we samen

Een ding is zeker: het menselijk brein is een bizar complex orgaan dat ongekende dingen mogelijk maakt, zoals het voorspellen van de toekomst en het construeren van wat wij als werkelijkheid beschouwen. Tegelijkertijd bevatten onze hersenen en de werking daarvan nog vele mysteries. Hoe meer onderzoek er naar de hersenen gedaan wordt, hoe meer inzicht we krijgen in hun geavanceerde werking. Deze inzichten zijn niet alleen relevant en essentieel in relatie tot de fysieke en mentale gezondheid van het individu, maar zeker ook tot die van de groep.

Het heden bestaat uit actuele sensorische informatie en ervaringen uit het verleden

Dat het verleden onuitwisbaar is, was al lang bij ons bekend. Maar de hersenen putten dus je hele leven lang uit jouw persoonlijke geschiedenis, om in combinatie met de prikkels die je zintuigen in het nu registreren, het heden en daarmee de huidige werkelijkheid vorm te geven. Dat gebeurt niet alleen aan de hand van inkomende sensaties vanuit je exteroceptieve zintuigen, maar juist ook vanuit alle interne prikkels die jouw lichaam registreert (interoceptief).

De invloed van interoceptie rijkt mogelijk (veel) verder dan bekend was

Interoceptie heeft nauwe banden met allostase. Recent onderzoek geeft aanwijzingen voor de mogelijkheid dat een gemeenschappelijke deler tussen bepaalde gedragsstoornissen, lichamelijke ziekten en mentale stoornissen, een verstoring in de efficiëntie van de energieregulatie (verkeerde body budgettering) is. Dit wijst op verstoringen in de allostase en interoceptie van het lichaam. Dit kan waardevolle informatie zijn over het ontstaan van bepaalde aandoeningen en daarmee over de preventie en behandeling ervan.

Om de hersenen beter te begrijpen zijn we gebaat bij een holistische kijk op de zaak

Meer en meer wordt duidelijk dat de grenzen tussen lichaam en geest een stuk minder hard zijn dan langdurig is gedacht. Door dit te aanvaarden en het geheel vanuit een meer holistisch perspectief te bekijken kunnen we de werking van onze hersenen mogelijk beter leren begrijpen. Die holistische blik sluit ook aan op het gegeven dat ons brein als individu, verantwoordelijk is voor de manier waarop we de werkelijkheid ervaren, maar dat die werkelijkheid ook ontstaat door de ‘samenwerking’ van de hersenen van heel veel verschillende mensen.

De sociale realiteit is een krachtig mechanisme waarvoor we samen verantwoordelijk zijn

Je hebt gelezen dat de hersenen gebruik maken van abstracte categorieën om alles in het leven vorm en betekenis te kunnen geven. Deze categorieën vormen daarmee de basis voor onze ervaringen en ons gedrag. Dit blijft echter niet beperkt tot onszelf. Deze categorieën vormen namelijk ook de basis van de sociale realiteit die we met andere mensen delen.

Verschillen in context maken dat abstracte categorieën in onze hersenen van betekenis kunnen veranderen. De hersenen gebruiken deze categorieën om voorspellingen te doen. Abstracte categorieën vormen daardoor in de meeste gevallen de basis voor onze ervaringen en ons gedrag. Daarnaast vormen ze ook de basis van de sociale realiteit die we delen met anderen.

De sociale realiteit kan gezondheid en welzijn beïnvloeden

De invloed van de sociale realiteit is enorm en als maar genoeg mensen voor lange tijd aannemen dat deze realiteit gelijk staat aan de fysieke werkelijkheid, kan dat ook zo worden. Zo kunnen stereotyperingen die op (breed) maatschappelijk niveau heersen over thema’s als armoede, gezondheid en overgewicht als de realiteit vast komen te liggen in de structuur van onze hersenen. Dat is kwalijk, want juist dergelijke stigma’s houden bepaalde problemen onnodig in stand en dat heeft een negatieve impact op de gezondheid en het welzijn van niet alleen een individu, maar een grote groep mensen.

Het is fantastisch dat we met dank aan de wetenschap steeds meer te weten komen over de ongelofelijke dingen waartoe ons menselijk brein in staat is, en de complexe werking van dit orgaan steeds beter leren begrijpen. Het zou nog veel mooier zijn als we die kwaliteiten van het brein massaal inzetten om er vooral dingen mee te doen die niet alleen ons eigen welbevinden, maar dat van zoveel mogelijk mensen ondersteunen. Zodat de toekomst een sociale realiteit, vrij van negatieve stigma’s en beperkende stereotyperingen voorspelt.