Wat zijn emoties?

Het antwoord op deze vraag is een stuk uitgebreider en meer complex dan je in de eerste instantie verwacht. In het woordenboek wordt emotie gedefinieerd als ‘aandoening van het gemoed’. In de wetenschap bestaat er niet eens een eenduidige definitie van emotie. Vanuit de klassieke wetenschappelijke benadering worden emoties beschreven als autonome, grotendeels onbewuste gedrags- of cognitieve reacties op een gebeurtenis/verschijnsel/object.

Emoties worden vanuit deze zienswijze onderscheiden van gevoelens, doordat gevoelens in dit geval geduid worden als bewuste lichamelijke ervaring van een emotie. De gevoelens die emoties veroorzaken zijn altijd vergankelijk en gebonden aan een specifieke gebeurtenis. De overtreffende trap van dit alles is dan een stemming. Stemmingen kunnen langer aanhouden dan gevoelens en hebben een minder directe link met een bepaalde gebeurtenis.

Emoties in essentie

Grote namen als Darwin zijn medeverantwoordelijk voor de klassieke kijk op de menselijke aard en emoties, die heel lang heel breed gedragen is. Binnen deze klassieke visie bestaan verschillende bekende theorieën, waarvan de gemeenschappelijke deler is dat ze uitgaan van het essentialisme: ze geloven erin dat de essentie van elke emotie in ons brein vastligt. Over hoe/waar/in welke vorm dan precies, verschillen ze van inzicht ^[1].

Je kunt essentie zien als de kern, als de basis van het bestaan van iets. Voorwerpen, gevoelens en ervaringen bijvoorbeeld, kunnen verschillen van elkaar maar in essentie hetzelfde zijn. Die gedeelde essentie maakt dat ze ondanks de verschillen evengoed tot eenzelfde categorie kunnen behoren. Een joggingbroek verschilt wel degelijk van een jeans. Desondanks behoren ze allebei tot de categorie ‘broek’.

Volgens Darwin (en veel anderen) heeft ook elke emotie een essentie. Emoties die thuishoren in dezelfde categorie kunnen dus verschillen hebben, maar hun essentie delen.

Als je donkere wolken ziet aankomen terwijl je net op de fiets naar je werk stapt, kan je een vorm van angst voelen omdat je bang bent doorweekt op kantoor te belanden en daar vervolgens de hele dag zit te blauwbekken in een natte spijkerbroek. Dit is een hele andere vorm van angst dan wat je zou voelen als je in de avond op de bank ligt te chillen terwijl je alleen thuis bent, en dan opeens iemand hoort lopen in de kamer boven je. Toch is het in essentie allebei angst/bang zijn ^[1].

Heeft iedereen dezelfde emoties?

Darwin ging uit van zes aangeboren universele basisemoties:

• Geluk;
• Verbazing;
• Woede;
• Verdriet;
• Walging;
• Angst.

Bij elk van deze emoties zou dan een gezichtsuitdrukking passen die tekenend is voor die specifieke emotie en universeel herkend wordt. Zoals een glimlach op een gezicht vaak wijst op blijdschap of geluk. Dit lijstje kan je interpreteren als een soort kleurenpallet van emoties. Want elke andere emotie komt volgens deze theorie voort uit een van de zes basisemoties.

De ‘universele basisemoties’ zijn van origine een hersenspinsel van Darwin maar Paul Ekman borduurde erop verder met zijn basisemotietheorie. Volgens deze theorie worden de essenties van deze emoties automatisch getriggerd door objecten en gebeurtenissen in de wereld om ons heen.

Ekman was vastberaden om alle twijfel die er nog bestond rondom de waarheid van zijn theorie over zes universele en aangeboren basisemoties, dat hij een foto-experiment onder inheemse stammen deed om zijn verhaal kracht bij te zetten met bewijs. Hij liet deze stammen meerdere foto’s zien, waarbij ze emoties moesten raden op basis van de gezichtsuitdrukking die was afgebeeld. Ze konden voor het raden van de emoties kiezen uit verschillende categorieën. Het leek ze goed af te gaan. Vandaar ook dat Ekman zijn theorie ermee onderbouwde ^[1].

De basisemotietheorie ontkracht

Toen het experiment later herhaald werd, dit keer zonder categorieën waaruit gekozen kon worden, veranderde dat de uitslag. Op basis van alleen het beeld met de gezichtsuitdrukking bleken de inheemse stammen, die nagenoeg geen kennis hadden over de westerse wereld, het een stuk moeilijker te hebben met het toekennen van specifieke emoties aan de foto’s. Het lukte niet. Als er echt zes universele en aangeboren basisemoties bestonden, had dit nooit gekund ^{[2] [3]}.

Niet alleen de visie op emoties vanuit een bepaald aantal gedeelde en aangeboren basisemoties, maar ook veel andere aspecten aan de klassieke kijk op emoties lijken verouderd en achterhaald. Veel theorieën uit de klassieke benadering hangen ook het idee aan dat emoties los kunnen staan van ons bewuste handelen, en daarmee de controle over ons gedrag kunnen hebben in plaats van andersom. Het rechtstelsel is hier zelfs op ingesteld: denk maar aan ‘ontoerekeningsvatbaar verklaard’.

Huidige wetenschappelijke inzichten wijzen erop dat ons brein juist heel actief in controle is over onze volledige belevingswereld. Een nieuwe kijk op emoties gaat ons mogelijk vertellen dat we veel meer in charge zijn over onszelf en ons gedrag dan lange tijd gedacht is.

Een nieuwe kijk op emoties – de geconstrueerde emotietheorie

Inmiddels is er, onder aanvoering van prominente wetenschappers als onder andere Lisa Feldman Barrett, een meer moderne visie op emoties en de aard van de mens gevormd. De theorie van de geconstrueerde emoties stelt dat emoties zorgvuldig door het brein geconstrueerde voorspellingen (concepten) zijn. Eigenlijk hetzelfde als wat het brein doet bij het creëren van gedachtes, gewoontes en onze volledige perceptie van de wereld. Emoties worden (zoals ook benoemd in dit artikel over het niet bestaande reptielenbrein) opgebouwd uit verschillende onderdelen:

• Actuele fysiologische toestand en fysieke sensaties;
• Een context: emoties doen zich altijd voor in een specifieke context;
• Ervaringen uit het verleden; wat deed ik eerder toen ik me in deze context op deze manier voelde?;
• Sociale omgeving: zijn er andere mensen aanwezig?;
• Taal, opvoeding en cultuur; de manier waarop we emoties ervaren, uiten en interpreteren is deels aangeleerd door opvoeding en cultuur. Taal is essentieel omdat het ons in staat stelt gevoelens onder woorden te brengen ^[4].

Gegevens uit al deze losse onderdelen samen vormen samen het ‘concept’ van een emotie. Om beter te kunnen begrijpen hoe de opbouw van zo’n concept (vormen van de emotie) in het brein werkt, bespreken we eerst, zoals ook in dit artikel over gewoontes, de functie van de hersenen als voorspellend orgaan.

De hersenen voorspellen alles

Alles dat je in je lichaam en daarbuiten ervaart, elk geluid, beeld, gevoel, iedere smaak of geur, komt via je zintuigen in het brein terecht. Daar wordt het vertaald naar wat jij vervolgens als de realiteit ervaart.

Die sensorische informatie komt met bakken tegelijk en onophoudelijk binnenstromen in de vorm van o.a. lichtflitsen, geluidsgolven, chemicaliën en veranderingen in temperatuur en luchtdruk en wordt vervolgens geassembleerd in het interoceptieve netwerk van het brein. Op datzelfde moment trekt een andere groep neuronen een enorme archiefkast met ervaringen uit het verleden na op gelijkenissen met het nu.

De samenvatting van de inkomende sensorische informatie wordt gecombineerd met ervaringen uit het verleden en op die manier vormt zich het concept dat je ervaart als de werkelijkheid. De hersenen voorspellen de ervaring eigenlijk al voor hij zich aandient. Heel erg kort samengevat gaat het zo:

Sensorische informatie: hartslag verhoogd, beklemmend gevoel, bekend gezicht geregistreerd.

Ervaringen uit het verleden: deze omstandigheden hebben de grootste overeenkomst met de keren dat je met haast op het station liep om je trein te halen en geen zin had om een bekende tegen te komen waar je dan vervolgens de hele weg mee zit opgescheept.

Dit alles doorvertaald naar het gevoel dat je met je bewustzijn ervaart en het gedrag dat je uitvoert: je ervaart een gevoel van schrik omdat je in de verte een bekende bespeurt waar je niet op zit te wachten; je versnelt je pas flink en wend je blik af zodat jij niet herkend wordt terwijl jullie elkaar passeren.

Het bijzondere hieraan is, dat door deze voorspelling van de hersenen, nog voor jij ‘bewust’ sneller gaat lopen en star naar beneden kijkt, je brein er al voor heeft gezorgd dat alles in je lichaam dat hierbij betrokken is (dat is veel meer dan denkt), klaar is voor ‘actie’ ^[5].

Hoe ziet zo’n voorspelling eruit?

Het brein dat non-stop concepten vormt (voorspellingen doet) die als basis dienen voor alles dat je ervaart/voelt/meemaakt/ziet, die eigenlijk het fundament zijn van onze realiteit. Het klinkt redelijk vaag en gaat ook nog eens buiten je bewustzijn om. Dat maakt het er niet begrijpelijker op.

Het construeren van concepten (voorspellingen) door verschillende soorten aanwezige informatie met elkaar te combineren, met als doel bepalen wat er op dit moment gaande is en welke actie dat eventueel vereist, vertaalt zich ook door in het meer ‘bewuste deel’ van ons leven, waardoor we het kunnen verduidelijken met een voorbeeld:

Je hebt om 21.00 met vriendinnen afgesproken bij jou thuis. Om 21.03 gaat de bel. De huidige inkomende informatie (de bel gaat, het is 21.03) wordt razendsnel gecombineerd met informatie uit het verleden (je hebt afgesproken bij jou thuis om 21.00), wat erin resulteert in het concept van jouw vriendinnen die op dit moment voor jouw deur staan zich vormt. Je bent er al zeker van dat zij het zijn en begint waarschijnlijk al tegen ze te praten/roepen nog voor je open hebt gedaan en ze daadwerkelijk ziet.

Dit voorbeeld maakt, wel in een sterk uitvergrote en versimpelde versie, duidelijk wat er in het brein op extreem hoog niveau gebeurt: ontelbaar soorten verschillende stukjes inkomende informatie vergelijken met ontelbaar soorten verschillende stukjes bestaande informatie en daaruit een (of meerdere) concept vormen. Dat concept geeft een soort voorstelling van wat er nu mogelijk speelt. Als er meerdere concepten zijn wordt degene die het meest overeenkomt met de huidige, inkomende informatie gekozen. Dit is vervolgens bepalend voor wat jij ervaart, voelt en doet. De naam van dit gehele proces is categorisatie.

De hersenen zijn het commandocentrum van ons lichaam

Die voorspellingen kan je dus voor je zien als conceptversies die de situatie afbeelden die zich mogelijk gaat aandienen. Werken op basis van dit soort voorspellingen stelt het brein in staat alles in jouw lichaam dat betrokken is bij een bepaalde actie klaar te maken voor ‘actie’, nog voor de situatie zich ook echt aandient en jij alles bewust uitvoert en ervaart.

De belangrijkste taak van de hersenen is non-stop anticiperen op de behoeften van het lichaam, en proberen daarin te voorzien nog voor een situatie zich daadwerkelijk voordoet. Dit proces heet allostase. Mits hersenen goed functioneren, krijgen alle systemen in het lichaam wat ze nodig hebben, bijvoorbeeld in de vorm van water, zuurstof, energie, glucose, zout etc.

De voorspellingen die het brein de hele dag doet zijn een belangrijke factor voor allostase: het zou onhandig zijn als allerlei belangrijke voorraden pas naar de plek waar ze nodig zijn gestuurd worden om het uitvoeren van een bepaalde actie mogelijk te maken, op het moment dat ze al nodig zijn ^[6]. Dat kan je vergelijken met pas nieuwe brandstof in de tank doen op het moment dat ‘ie al helemaal leeg is en je niet meer kunt rijden. Of pas een jas aantrekken als je al door en door koud geworden bent, in plaats van om te voorkomen dat je koud wordt. Kortom: dan zouden we altijd een stap achter lopen op de werkelijkheid, in plaats van voorbereid op wat er komen gaat.

Allostase is trouwens iets anders dan het meer bekende homeostase (wat zoveel betekent het natuurlijk fysiologisch evenwicht van het lichaam bewaren). Allostatische processen zijn veel dynamischer en omvatten ook meer: bloeddruk, hartslagritme, bloedsuikerspiegel, adrenaline- en cortisolspiegels. Op het moment dat de belasting, om wat voor reden dan ook, toeneemt en het stresssysteem ontregelt raakt spreken we van allostatic load (ondermijnde belasting) ^[7].

Hoe weten we wat verschillende emoties betekenen?

Misschien denk je nu ‘goed verhaal hoor, die concepten die m’n brein vormt, maar hoe weten we dan wat een bepaalde emotie betekent? Hoe kan het dat we emoties ook herkennen in nieuwe, onbekende situaties? Hoe kan het dan dat we emoties bij anderen herkennen?’ Om deze vragen te beantwoorden moeten we het lijstje met onderdelen die een emotie vormen er weer even bij pakken:

• Actuele fysiologische toestand en fysieke sensaties;
• Een context: emoties doen zich altijd voor in een specifieke context;
• Ervaringen uit het verleden: wat deed ik eerder toen ik me in deze context op deze manier voelde?
• Sociale omgeving: zijn er andere mensen aanwezig?
• Taal, opvoeding en cultuur: de manier waarop we emoties ervaren, uiten en interpreteren is deels aangeleerd door opvoeding en cultuur. Taal is essentieel omdat het ons in staat stelt gevoelens onder woorden te brengen.

Voorspellende kwaliteiten nemen toe naarmate je ouder wordt

Als baby’s ter wereld komen zijn ze wat ‘ervaringen uit het verleden’ betreft redelijk blanco. Alle informatie die binnenkomt vanaf het moment dat ze het levenslicht zien is nieuw en er hebben zich nog geen concepten gevormd die gebruikt kunnen worden bij het construeren van nieuwe ervaringen. Vanaf nu gaan alle hersenfuncties zich ontwikkelen en worden er ervaringen opgedaan. Dit resulteert in de vorming van steeds meer concepten en het kunnen doen van steeds betere en gedetailleerde voorspellingen.

Gezien het kinderbrein nog volop in ontwikkeling is zou je kunnen zeggen dat het volwassen brein beter gestructureerd is waardoor de communicatie tussen allerlei verschillende hersengebieden ook soepeler verloopt. Het volwassen brein kan daardoor, en door levenservaring, als het ware meer verfijnde emoties construeren dan dat van een kind.

Bij een vijfjarige die blijdschap ervaart als gevolg van het winnen van een wedstrijd, kan dit zich uiten in een schaamteloos juichen en het publiekelijk benoemen van de eigen prestatie. Bij een volwassenen leidt de overwinning mogelijk überhaupt tot een iets meer timide vorm van vreugde, maar los daarvan zou het affectieve gevolg (de uiting van de emotie; in dit geval blijdschap) waarschijnlijk anders zijn. Nog steeds blij, maar ook met meer oog voor het verlies en respect voor de inspanning van de tegenstander. Een stuk ‘sportiever’ zoals we dat zouden omschrijven.

Dit valt te verklaren door onder andere de rol van sociale omgeving, taal, opvoeding en cultuur in relatie tot het vormen van emoties ^{[8] [9]}.

Hebben taal, cultuur en opvoeding een relatie met emoties?

In het brein zijn wat wij ervaren als ‘emotie’ gewoon verbindingen tussen neuronen. De gevoelsmatige betekenis die ze hebben, geven wij er zelf aan en wordt mede bepaald door taal, cultuur en de sociale omgeving.

Het feit dat baby’s emoties nog met name in de meest primaire en basic vorm vertonen is dus logisch; ze hebben nog geen eerdere ervaring om uit te putten en betekenis te geven aan allerlei zintuigelijke sensaties, maar ze spreken ook nog geen taal waarmee ze hun gevoelens onder woorden kunnen brengen.

Jij kunt zeggen: ”Ik ben gefrustreerd omdat ik voor de vierde keer mijn rijexamen niet gehaald heb.”

Een baby kan niet zeggen: ”Ik ben gefrustreerd omdat ik al een half uur claustrofobisch in deze box vol veel te fel gekleurd speelgoed lig, terwijl ik de wijde wereld in wil kruipen.”

Die kan in principe alleen janken/krijsen in de hoop dan uit deze benarde positie te worden opgepakt door een verzorgende ouder. Om emotie dus voor onszelf te kunnen duiden en op een efficiënte manier duidelijk te maken aan onze omgeving wat we precies voelen, hebben we op de eerste plaats een ontwikkelde woordenschat nodig.

Als je een willekeurig iemand van drie jaar of ouder uit een westerse cultuur een foto laat zien van iemand die in een hoekje zit te huilen, zal de associatie met de emotie ‘verdriet’ of het woord ‘zielig’ niet uitblijven. Dat brengt ons op het volgende: want als een woord, zoals blij/boos/bang/verdrietig, een gevoel kan overbrengen dat we allemaal begrijpen, houdt dat in dat de betekenis van emoties een soort gedeelde concepten zijn: tot op zekere hoogte betekenen ze voor ons allemaal hetzelfde.

Emoties hebben een gedeelde betekenis

Grote kans dat iedereen die jij kent ongeveer hetzelfde idee heeft over wat de emotie ‘verdrietig’ zoal inhoudt. Dat komt omdat dit de algemene interpretatie van ‘verdriet’ is die heerst in onze cultuur. Er zijn bepaalde kenmerken waaruit we, als individuen in de westerse wereld, los van elkaar zouden concluderen dat iemand verdrietig/treurig/somber/neerslachtig is. Dat zijn zowel uiterlijke kenmerken als huilen, betraande ogen, hangende mondhoeken, maar ook voorvallen of situaties. Als je op tv ziet hoe iemand keihard afgewezen wordt bij een huwelijksaanzoek kan je makkelijk invullen dat diegene verdriet of grote teleurstelling voelt. Er bestaat tussen individuen uit dezelfde cultuur over het algemeen een grote overlap tussen de betekenissen en associaties die aan verschillende emoties worden toegedicht.

Niet alleen de betekenis van, maar ook de manier waarop en wanneer we een emotie tot uiting laten komen kent samenhang met de (sociale) omgeving waarin we zijn opgegroeid en de heersende normen en regels binnen de situatie waarin we momenteel verblijven. Als je bent opgegroeid in een omgeving waarin emoties en gevoelens als angst, verdriet en onzekerheid werden afgestraft is de kans groot dat je in je latere leven nog altijd moeite hebt met deze emoties.

Als je bijvoorbeeld in een museum loopt, waar het op de uitleg van een enkele gids na muisstil is, en je opent een mail van de belastingdienst waarin staat dat je 3000 euro terugkrijgt, ga je mogelijk minder uitbundig staan joelen dan je zou doen wanneer je dit bericht thuis of in een meer comfortabele en vertrouwde omgeving had geopend.

De betekenis die we geven aan emoties, de momenten waarop bepaalde emoties zich aandienen, de kenmerken die we bij specifieke emoties vinden passen en het herkennen van emoties bij anderen is dus mogelijk door de uitbreidende hersencapaciteit en levenservaring naarmate we opgroeien, waardoor zich steeds meer en meer gedetailleerde concepten kunnen vormen. De ‘inhoud’ van die concepten wordt dus grotendeels ook beïnvloed door taal en de omgeving waarin we (gewend zijn te) leven, en de spreekwoordelijke normen, regels en gebruiken die daarbinnen rondom emoties heersen ^[9].

Emoties en ons duaal representatievermogen: context en betekenis

Net als alles, doen emoties zich altijd voor binnen een specifieke context. Die context is nogal bepalend voor de betekenis die we ergens aan geven.

Als je vrienden in de groepsapp plannen beramen om vanavond naar een feestje te gaan vind je dat meestal leuk. De herinneringen uit alle nachten die dit feestje voorgingen kunnen emoties gerelateerd aan blijheid en geluk oproepen. Je wilt mee natuurlijk! Emoties van een ander kaliber, zoals angst om een of meerdere legendarische momenten te missen, kunnen gaan overheersen op het moment dat jij je realiseert dat je helemaal niet mee kan vanavond. Je hebt plechtig beloofd om mee te gaan naar het 48-jarig huwelijksfeest van de oom en tante van je partner. Precies ook vanavond. In een nietszeggend gehucht, diep verscholen in een ver gelegen provincie.

Aan de gebeurtenis zelf is niets veranderd: je vrienden maken plannen voor een feestje in de groepsapp. Toen jij nog in de veronderstelling was dat je daar onderdeel van zou zijn was dat leuk. Toen het besef kwam dat dit feestje aan jou voorbij zal gaan, was het niet meer leuk.

De situatie verandert niet. De betekenis ervan doet dat wel. Wat een situatie voor ons betekent, en daarmee ook wat we erbij voelen en hoe we erop reageren, is heel sterk afhankelijk van de context. Die context verandert in dit voorbeeld, op het moment dat je je beseft dat je niet mee kunt naar het feestje. Daarmee is de boodschap die eerst het vooruitzicht gaf op een leuke avond, nu de voorstelling van je vrienden die een leuke avond hebben terwijl jij er als enige van de groep niet bij kunt zijn.

Of neem geld: duizend euro is veel als je maar honderd euro hebt. Duizend euro is minder als je een miljoen hebt. Aan de duizend euro op zich is niets veranderd. De waarde ervan verandert voor ons door die duizend euro in een andere context te plaatsen.

Dit vermogen (duaal representatievermogen) is wat het menselijk brein onderscheidt van andere zoogdieren en stelt ons in staat om meerdere betekenissen te geven aan eenzelfde object/verschijnsel/sensatie/ervaring. We kunnen contexten hierdoor op detailniveau van elkaar onderscheiden. Mogelijk is het ook deze skill waardoor we dezelfde soort emoties op verschillende manieren, in verschillende situaties en verschillende sterktes kunnen ervaren en uiten, afhankelijk van de context.

In hoeverre zijn emoties de realiteit?

Het gegeven dat emoties niet tastbaar zijn lijkt voor ons mensen moeilijk te aanvaarden. Op zich logisch, we zijn namelijk altijd op zoek naar een verklaring voor ons gedrag. Het zou een stuk makkelijker te bevatten zijn, als je een hersenscan zou kunnen maken waarop je kunt aanwijzen waar bijvoorbeeld blijdschap ligt.

Voor angst is lange tijd gedacht dat de amygdala (een bepaald deel van het brein) de bron van al onze angstgevoelens is. Dat zou betekenen dat mensen bij wie dit hersendeel verminderd of niet meer functioneert, geen angst kunnen ervaren. Een experiment uit 2013 heeft het tegendeel bewezen door een vrouw zonder werkende amygdala koolstofmonoxide in te laten ademen. Het gevolg? Deze vrouw stond letterlijk doodsangsten uit ^[10]. Conclusie: angst ligt niet ‘vast’ in dit deel van de hersenen en kan ook zonder functionerende amygdala ervaren worden. Mits je het concept van angst kent.

Emoties zijn de realiteit die we zelf creëren

Emoties liggen dus niet vast maar worden gevormd als concepten (voorspellingen) in ons brein. Het concept dat het best aansluit op de huidige werkelijkheid wordt vervolgens de emotie die wij bewust ondervinden. Emoties zijn de werkelijkheid die ons brein gecreëerd heeft. Net als al het andere dat we ervaren.

Kijk maar eens om je heen: alles dat je ziet is tot stand gekomen op basis van concepten (voorspellingen) in je brein. Ieder beeld dat je waarneemt komt als lichtflitsen je hersens binnen, waarna het brein er zelf op basis van concepten een tastbare voorstelling van maakt.

In hoeverre kan je van een stoel zeggen dat ie ‘echt’ is? Je kunt een stoel natuurlijk aanraken en zien. Als ‘ie niet echt was zou je dat gauw genoeg merken op het moment dat je plaatsneemt. Maar het ‘concept’ van stoel, als voorwerp met poten en een leuning, hebben we ooit zelf bedacht. Stoelen zijn al vele honderden jaren lang op intercontinentaal niveau niet meer weg te denken uit de beschaving. Dit is dan ook een voorbeeld van een concept dat door een groot deel van de wereldbevolking gedeeld wordt. De meeste mensen weten wat een stoel is, waar die voor dient en wat de uiterlijke kenmerken ervan ongeveer zijn. Daar bestaan weinig meningsverschillen over.

Wie door een ongelukkige samenloop van omstandigheden als baby zou zijn achtergelaten in een oerwoud en na twintig jaar toch weer in de bewoonde wereld terecht komt, kan een stoel zien maar geen idee hebben wat het is. Dat komt omdat het concept van stoel in dat geval niet in het brein ligt opgeslagen als een voorwerp met poten en een leuning om op te zitten.

Genoeg over stoelen nu: waar het om gaat is dat het met emoties net zo werkt. Je kunt je niet geïrriteerd voelen als er geen emotieconcepten van irritatie, en alle interne en externe omstandigheden die daarbij horen, in je brein liggen opgeslagen. Dan kun je wel iets voelen, maar geïrriteerd kan dat niet zijn want je weet niet wat dat is. Op het moment dat er een, door meerdere mensen gedeelde, concrete betekenis gegeven is aan een specifieke emotie en de kenmerken daarvan, bestaat de emotie ^[9]. Maar, als we zelf betekenis geven aan emoties; hoe komt het dan dat ze ons (op sommige momenten) zo lijken te overvallen? Daarover lees je hieronder meer!

Kan je emoties beïnvloeden?

Als je (regelmatig) emoties ervaart die je niet prettig vindt, of wanneer emoties in bepaalde situaties tot uiting komen op een manier waar je achteraf vaak spijt van hebt, zou het fijn zijn er wat meer controle over te hebben. Bij een fenomeen dat zo ‘onbewust’ tot stand komt als een emotie dat soms doet, is dat niet makkelijk maar wel mogelijk. Mits je erkent dat emoties, ogenschijnlijk een mentaal verschijnsel, niet los gezien kunnen worden van je fysieke gesteldheid.

Emoties de baas? Lichaamsbudget in harmonie

Je fysieke en mentale toestand zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Elke fysieke handeling of sensatie die in relatie staat tot je lichaamsbudget heeft een mentaal/emotioneel gevolg en andersom. Wil je dus iets veranderen of verbeteren op mentaal gebied? Dan is dat zo goed als niet mogelijk zonder fysieke aanpassingen. Harmonie tussen lichaam en geest is de sleutel, en die hangt ernstig samen met een goede budgettering ^[11].

Welke factoren beïnvloeden het lichaamsbudget?

De druk van het moderne leven, kan een negatieve invloed uitoefenen op het lichaamsbudget in vele opzichten. Denk aan de heersende prestatiedruk op het gebied van studie en carrière, er ‘goed’ moeten uitzien, meedoen met alle sociale dingen, kortom: altijd ‘aan’ staan en in geen enkel opzicht willen onderdoen voor anderen. Dit zijn allemaal voorbeelden van factoren die kunnen leiden tot bijvoorbeeld slaaptekorten en het ervaren van veel negatieve stress ^[12] wat op zijn beurt weer kan zorgen voor chronische misberekeningen in het lichaamsbudget.

Dat lichaamsbudget wordt bepaald door de voorspellingen in het brein. Als die dus op structurele basis niet helemaal stroken met waar jouw lichaam op dat moment daadwerkelijk behoefte aan heeft, raakt de zaak ontregeld en dat kan zich vertalen naar een voortdurend ellendig gevoel (geestelijk). Daar wil je dan iets aan doen, maar om het probleem daadwerkelijk te kunnen oplossen zal zeker ook aan het fysieke aspect aandacht moeten worden besteed.

In het interoceptieve netwerk van het brein worden onafgebroken voorspellingen gedaan om het lichaamsbudget optimaal te houden zodat je lichaam krijgt wat het nodig heeft. Dit proces vormt de basis voor alle affectieve gevoelens (prettig/onprettig, opwinding/kalmte) die je bewust ervaart en daarmee ook het gedrag dat je vertoont.

Om je goed te voelen moeten de voorspellingen in het brein over metabolisme, temperatuur, hartslag, ademhaling etc. correct aansluiten op de werkelijke behoeften van je lichaam op dat moment. Volgens Lisa Feldman Barret, wetenschapper en auteur van het boek ‘How emotions are made’ is het belangrijkste dat je kunt doen om je emoties de baas te worden dus ook het bewaken van het juiste lichaamsbudget. Dat begint met een goede basis:

Gezond eten, voldoende bewegen en een goede nachtrust

De woorden hierboven klinken misschien cliché, maar een volwaardig voedingspatroon, regelmatig aan (kracht)training doen, en een goede nachtrust vormen echt de basis van een leven waarin je zowel fysiek als mentaal lekker in je vel zit. De vier pijlers vanuit Personal Body Plan zijn niet voor niets Gedrag, Voeding, Training en Herstel.

Activiteiten die een juiste budgettering van de lichaamsvoorraden lijkten te ondersteunen zijn bijvoorbeeld yoga, vrijwel elke vorm van sport en-/of beweging, maar ook activiteiten waarbij je even bewust ‘ontsnapt uit de werkelijkheid’ waardoor de aandacht van jezelf is afgeleid, lijkt een gunstig effect te kunnen hebben op het lichaamsbudget. Daarnaast speelt de omgeving nog een belangrijke rol. Probeer kunstmatig licht en plekken waar continu ten overvloede prikkels aanwezig te zijn niet te veel op te zoeken ^{[13] [14] [15]}.

Hoe meer concepten er aanwezig zijn, hoe beter het brein kan voorspellen

Naast het goede lichaamsbudget bewaren of deze in ere herstellen, is het verbreden van je emotionele horizon een effectieve manier om uiteindelijk beter om te kunnen gaan met de emoties die je (bij zowel jezelf) als bij anderen ervaart. Het kan de emotionele intelligentie (EQ) vergroten. We gaan even terug naar het proces van categorisatie: de hersenen kiezen het emotieconcept (de voorspelling) waarvan ze veronderstellen dat hij het best aansluit op de huidige situatie waarin jij je bevindt. Dat doen ze deels op basis van bestaande concepten. Een groep neuronen duikt de archiefkasten in, op zoek naar de informatie die het meest aansluit op dit moment. Nu komt het: hoe meer concepten je hebt, hoe groter de kans dat er ergens informatie in de hersens ligt opgeslagen die in de huidige situatie goed van pas komt en hoe nauwkeuriger het brein emoties kan voorspellen ^[16].

Je kunt het als volgt voor je zien:

Als er in de archiefkast vol concepten onder de categorie ‘blij’ niet alleen blijdschap, maar ook gerelateerde emoties, die dezelfde essentie delen maar verder echt anders zijn zoals tevredenheid, grappig, gelukkig, opgewektheid, energiek, dankbaarheid etc. kan het voorspellende concept dat gevormd wordt, en dus de emotie die jij zelf ervaart of bij anderen detecteert, veel nauwer aansluiten op de huidige situatie. Dit zorgt ervoor dat jij in die situatie functioneler kunt reageren en je reactie nauwkeurig op de omgeving kunt afstemmen.

Hoe komen nieuwe (emotie)concepten tot stand?

Zoveel mogelijk concepten opbouwen gaat hand in hand met veel verschillende ervaringen op doen. Het gaat in dit geval zeker om ervaringen in de zin van nieuwe dingen proberen, regelmatig buiten je comfortzone treden, nieuwe mensen leren kennen en verfrissende gesprekken voeren, maar ook over je verdiepen in andere werelden. Over kennis opdoen over andere culturen en weten wat er in de rest van de wereld speelt.

Vergroot je emotionele vocabulaire

Toch is misschien wel de makkelijkste manier om nieuwe concepten te vormen, zo stelt wederom Lisa Feldman Barret, het uitbreiden van je (emotionele)woordenschat, en daarmee met het verhogen van de emotionele intelligentie. Woorden zouden namelijk aan het begin van de keten staan:

Woorden verpakken de concepten –> concepten sturen de voorspellingen –> voorspellingen reguleren je lichaamsbudget –> je lichaamsbudget bepaalt hoe je je daadwerkelijk voelt.

Een grote woordenschat lijkt daarmee een belangrijk aandeel te hebben in, in hoeverre het brein in staat is voorspellingen af te vuren die zo goed mogelijk aansluiten op de lichamelijke behoeften van dat moment.

Bij zijn Voorstellen is meemaken

Het brein maakt niet veel onderscheid tussen daadwerkelijk meemaken of je iets inbeelden. Door je regelmatig eens te verplaatsen in voor jou onbekende situaties, leer je jouw hersenen dat concept aan. Dat geldt voor alle ervaringen die je kunt opdoen en ook voor emoties. Je leert je hierdoor beter te verplaatsen in anderen en helpt het brein er een handje bij om zo goed mogelijk te kunnen voorspellen.

Stop met het herhalen van negatieve gedachten

De kop boven deze tekst is ieder geval ‘makkelijker gezegd dan gedaan’. Toch is het, de informatie hierboven inachtnemend, belangrijk om actief te proberen het opnieuw afspelen van negatieve gebeurtenissen uit het verleden, of het telkens inbeelden van mogelijke doemscenario’s die de toekomst voor je in petto heeft, tot een minimum te beperken.

Hoe vaker je zo’n situatie in je hoofd afspeelt, hoe sterker de neurale verbindingen aangaande dit concept worden en hoe makkelijker het brein dit concept op kan roepen. Zo raakt een negatief beeld voor je het in de gaten hebt verankerd in jouw perceptie van de realiteit, wat weer leidt tot een grotere kans op ‘negatief georiënteerde’ voorspellingen in de toekomst. Als je dan toch dingen overdenkt, probeer dat dan voornamelijk met positieve dingen te doen zodat je de positieve concepten versterkt en de kans op positieve voorspellingen in de toekomst toeneemt.

Kader de situatie opnieuw

We hebben de meerwaarde van het verbreden van je emotionele horizon al besproken. Door kennis te hebben van veel verschillende soorten emoties kan je ze ook makkelijker onderscheiden en gedetailleerd beschrijven. De mate waarin informatie gedetailleerd beschreven is heet granuraliteit. Een hoge emotionele granuraliteit kan je helpen bij het opnieuw kaderen van een situatie met als doel de meest bruikbare categorisering te vinden die bij dat moment past. Op het moment dat je iets als angst of irritatie voelt, kan je in plaats van daar direct aan toe te geven aan je gevoel ook eerst even nagaan wat je nu precies voelt. Probeer dit vervolgens te benoemen aan de hand van sensaties met een grotere granuraliteit. Stel dat je bang bent voor katten en je komt bij iemand op bezoek die er een heeft:

”Ik zie daar in de hoek van de kamer een kat zitten. Die intense blik in die ogen en de kans op onverwachte bewegingen bij dit soort beesten bevallen me helemaal niet. Hij lijkt ook wel weer een beetje op de kat die oma vroeger had. Die was wel lief.”

Als je bang bent voor katten is het een vrij natuurlijke reactie om op deze ‘angst’ te reageren door of te vragen of de kat uit de buurt kan blijven. Of niets te zeggen maar hem voortdurend angstvallig in de gaten te houden. Of als de angst heel sterk is niet eens plaats te nemen in dezelfde ruimte.

Door echter eerst even stil te staan bij de kat, en niet alleen oog te hebben voor de sensaties die je angst inboezemen, maar ook te zoeken naar andere aanwezige sensaties, kan je de situatie opnieuw voor jezelf kaderen en mogelijk op een andere/betere manier reageren. Als die kat gewoon rustig in een hoekje z’n poot zit te likken is er misschien ook wel niet zoveel aan de hand? Het is natuurlijk geen roofdier dat zit te wachten tot hij jou open kan krabben. Dit kan je helpen om over je ‘angst’ heen te stappen en in de toekomst minder paniekerig te reageren bij het zien van een kat omdat het brein mogelijk een andere voorspelling doet.

Hoe houd je controle over emoties in het heetst van de strijd?

Het beter leren beheersen/reguleren van emoties gaat niet over een dag ijs. Tot nu toe hebben we vooral nog gekeken naar de factoren die bijdragen aan verandering op de lange termijn. Toch is het ook wel fijn om een paar tools in handen te hebben die je helpen om op het moment zelf een emotie de baas te blijven:

• Kom in beweging: bewegen kan je helpen een emotie de baas te blijven of te overwinnen doordat het kan zorgen dat voorspellingen in het brein veranderen en andere concepten naar de voorgrond te brengen;
• Verander de context: veranderen van locatie, jezelf even buiten de situatie te plaatsen of actief te proberen de situatie vanuit een ander perspectief te bekijken kan ook zorgen dat voorspellingen veranderen.

Ja, meer controle krijgen over je emoties is mogelijk!

Het is dus mogelijk om je emoties te beïnvloeden, beter te reguleren, en zelfs om te leren een ander soort emotie op te roepen bij een bepaalde situatie dan je eerder altijd hebt ervaren. Makkelijk is het echter niet. Wie meer controle wil over zijn/haar emoties, zal zich namelijk niet alleen op die emoties richten. Het gaat erom dat het complete plaatje er is:

• Een volwaardig en gevarieerd voedingspatroon waarmee je voldoende (niet te weinig en niet te veel) energie en alle essentiële micro’s en macro’s in de juiste hoeveelheden binnenkrijgt;
• Goede nachtrust;
• Regelmatig (intensief) bewegen.

Neuroplasticiteit, het duaal representatievermogen en het beïnvloeden van emoties

Als deze drie lichamelijke aspecten op orde zijn kan je gaan werken aan de bedrading van je brein. Bijvoorbeeld door het uitbreiden van je emotionele woordenschat, of door regelmatig kennis te maken met nieuwe ervaringen waardoor nieuwe concepten kunnen ontstaan, of door emoties bewust opnieuw te kaderen en de betekenis actief te veranderen:

In plaats van dat je je irriteert aan dat je kind heel vaak vol zand en modder thuiskomt, probeer je de aandacht te vestigen op hoe leuk het is dat hij/zij zich zo goed buiten kan vermaken, zo kan deze situatie in het vervolg misschien een voorspelling van vertedering over/berusting in de vieze kleren situatie oproepen in plaats van irritatie.

Het duale representatie vermogen van ons brein maakt het mogelijk om actief de context van een specifieke situatie te veranderen, waarop je er op een andere manier naar kunt kijken en er een andere, in dit geval meer positieve, betekenis aan kunt geven. Door dit proces van nieuwe betekenisgeving aan een specifiek verschijnsel maar vaak genoeg te herhalen kan je ervoor zorgen dat het concept ervan in het brein sterker en sterker wordt, waardoor het in de toekomst gemakkelijk kan worden opgeroepen. Een van de verschijnselen die het mede mogelijk maakt dat dit ‘nieuwe’ emotieconcept dat je zelf gecreëerd hebt beklijft, is neuroplastciteit.

Wat is neuroplasticiteit?

Neuroplasticiteit omvat alle mogelijkheden die de hersenen hebben om zich aan te passen. Terwijl de hersenen zich ontwikkelen vormen zich steeds meer verbindingen tussen neuronen in het brein. Die verbindingen veranderen, breiden zich uit en versterken. Neuroplasticiteit is dan ook het sterkst in de kinderjaren. Vroeger werd gedacht dat het daarna ook ophield, maar inmiddels weten we dat de verbindingen in een volwassen brein nog kunnen veranderen.

Synaptische plasticiteit zorgt er bijvoorbeeld voor dat we ook als volwassenen nog nieuwe dingen kunnen leren. Synaptische plasticiteit betekent heel basaal dat de verbinding tussen verschillende neuronen van sterkte kan veranderen. Dit fenomeen stelt ons in principe zo lang we leven in staat bij te leren en gedrag te veranderen ^{[17] [18] [19]}.

Het is dus zeker mogelijk om dit als volwassenen te bereiken. Wel vergt het tijd, energie en aandacht. De verschillende strategieën die in dit artikel worden besproken, kan je inzetten als ondersteuning voor het uitvoeren van gewenst gedrag tot zich een nieuwe gewoonte gevormd heeft.

Nogmaals: makkelijk is dit niet. Elke aanpassing vergt bewuste aandacht en motivatie en sommige mogelijk wel meer dan dat. Mogelijk is het dus zeker wel. Is het ook de moeite waard? Wat de wetenschap ons op dit moment lijkt te vertellen is dat emotie en lichaamsbudget niet los van elkaar gezien kunnen worden, net zo min als dat positieve emotieconcepten en een gebalanceerd lichaamsbudget niet los gezien kunnen worden van fysiek en mentaal welzijn. Op basis van die informatie lijkt het meer dan de moeite waard om in elk geval te proberen iets meer inzicht in/controle over je emoties te krijgen.

Steeds meer wetenschappelijke bevindingen doen vermoeden dat de grens tussen lichamelijke en geestelijke ziekte niet zo duidelijk is als we lange tijd verondersteld hebben. De rol van emoties in onze algehele gezondheid en vitaliteit is daarmee mogelijk ook groter dan gedacht. Nu begrijp je waarschijnlijk ook direct dat we naast Personal Body Plan ook bezig zijn met de ontwikkeling van Personal Mind Plan. Je Body, Mind & Life (de context van je leven) zijn onlosmakelijk verbonden.

Conclusie: (hoe) kan een rijk en sterk ontwikkelde emotionele basis bijdragen aan meer vitaliteit en een betere fysieke en mentale gezondheid?

Tot zover is zeker: emoties zijn bijzonder complex. Hoewel emoties onderzoekers uit verschillende disciplines al eeuwen interesseren, lijken we de laatste decennia pas beter te begrijpen wat emoties nu echt inhouden, hoe ze tot stand komen en welke rol we hier zelf (bewust) in spelen en/of kunnen spelen. Alles wijst erop dat fysiologische processen die zich in ons lichaam non-stop afspelen een belangrijke bron van gevoelens vormen. Op het moment dat wij een betekenis aan zo’n gevoel toedichten wordt het sterker en kan een emotie ontstaan. Emoties zijn een combinatie van hetgeen we met ons lichaam voelen en de betekenis die we vervolgens zelf aan die gevoelens geven.

Van concept naar emotie

Emoties zoals we die bewust ervaren zijn niet op die manier aangeboren, in tegenstelling tot wat lang gedacht is. De ontwikkeling van emotieconcepten begint (net als dat van veel andere concepten) direct na de geboorte. Ouder worden en daardoor meer levenservaring op doen, maar ook het steeds verder ontwikkelen van de woordenschat, dragen mede bij aan het steeds beter leren onderscheiden en reguleren van emoties. De emotieconcepten die in ons brein zijn gevormd hebben veelal een gedeelde betekenis met andere mensen uit onze omgeving, mede tot stand gekomen onder invloed van taal en cultuur.

De manier waarop en wanneer we bepaalde emoties ervaren en hoe we ze uiten vindt altijd zijn oorsprong in een concept met vergelijkbare informatie uit het verleden. De sociale omgeving waarin we opgroeien en/of verblijven is (grotendeels) bepalend voor de emotionele concepten die zich in ons gevormd hebben. Dat betekent niet automatisch dat de manier waarop je geleerd hebt om met je emoties om te gaan, altijd de meest voordelige is. Het kan heel goed zijn dat je op een bepaalde manier iets aan je huidige uiting/belevenis van emoties iets wilt veranderen. Emoties beter leren herkennen en duiden, meer (positieve) emoties ervaren, minder kleine onbenullige irritaties voelen, of emoties anders uiten.
Wat het ook is; het begint eigenlijk bij in controle zijn over je eigen emoties.

Zoals je hebt kunnen lezen wijst de huidige informatie erop dat een unieke werking van het menselijk brein ervoor lijkt te zorgen dat het lichaam in staat is om te functioneren op de manier die het best aansluit op wat de specifieke situatie van dat moment vraagt. Dit kan alleen als het lichaam voorzien is van de benodigde voorraden om de actie uit te voeren die daaruit voortkomt, nog voor het moment zich aandient en daadwerkelijk actie vereist is. Het bepalen van het juiste lichaamsbudget gebeurt op basis van de voorspellingen (concepten) die het brein creëert op basis van inkomende informatie en bestaande concepten uit het verleden.

Des temeer verschillende concepten in verschillende situaties en verschillende contexten zich in jouw brein gevormd hebben, hoe preciezer de voorspellingen kunnen zijn; hoe nauwkeuriger het bodybudget bepaald kan worden en hoe beter jij je voelt en functioneert. Door je hiervan bewust te zijn, en actief deel te nemen aan het vormen van zoveel mogelijk (emotionele) concepten kan je indirect bijdragen aan betere voorspellingen. Dit lijkt niet alleen positief te zijn voor zowel je fysieke als mentale gezondheid, maar ook voor hoe efficiënt en doeltreffend jij reageert en handelt in uiteenlopende situaties.

Hoe beïnvloed je emoties actief?

Er zijn een aantal manieren om te proberen meer uit je emotionele leven te halen die we hieronder nogmaals kort benoemen:

• Verbreed je (emotionele) vocabulaire; betekenis geven aan hoe je je voelt en dit efficiënt kunnen delen met anderen begint bij de juiste woorden. Hoe meer verschillende emoties je kunt benoemen (emotionele granualiteit) hoe beter categorisering voor het vinden van de meest passende actie/handeling kan verlopen;
• Leef je in, in het onbekende: bijzijn is meemaken, maar nadenken ook. Door met enige regelmaat je ogen te sluiten en je in te beelden hoe je je zou voelen in een willekeurige, onbekende situatie vergroot je empathie, inlevingsvermogen en verbreed daarmee je emotionele horizon;
• Stop met het overdenken van negatieve gebeurtenissen; elke keer dat een negatieve gebeurtenis zich in je hoofd opnieuw afspeelt is het voor het brein opnieuw gebeurd. Dat betekent dat dit emotieconcept door middel van herhaling sterker en daarmee steeds makkelijker op te roepen wordt. Probeer dit gegeven in je voordeel te gebruiken door vooral positieve gebeurtenissen te overdenken;
• Probeer, ervaar en leer regelmatig nieuwe dingen: dit helpt je bij het vormen van zoveel mogelijk verschillende concepten;
• Kader een situatie opnieuw in: sta stil bij situaties waarin je terugkerend angst of bijvoorbeeld irritatie noemt en benoem de trigger hiervan aan de hand van zoveel mogelijk verschillende sensaties. Misschien zit er ook wel een positieve kant aan waar je actie van dit keer op gebaseerd kan worden;
• Verander de betekenis: probeer dingen soms om te draaien. Stel dat jij je altijd heel ellendig voelt nadat de vakantie voorbij is. In plaats van de laatste dag van de vakantie met een sip en weemoedig gevoel rond te lopen, kan je ook proberen dankbaar te zijn voor het feit dat je zo enorm hebt genoten en blij te zijn dat je volgend jaar weer zoiets leuks gaat doen. Dit is in het begin niet makkelijk, maar kan je uiteindelijk echt helpen anders naar dingen te kijken en lichter in het leven te staan.

Lichaam en geest zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden

Als er iets zeker is, is het dat emoties en een goede verdeling van ons lichaamsbudget niet los van elkaar gezien kunnen worden. Dat betekent dat als je echt iets structureel wilt veranderen aan de manier waarop je nu emoties ervaart en/of ze uit, dat je niet alleen moet focussen op het mentale deel. De grens tussen fysiek en mentaal lijkt meer en meer te vervagen, en in onze ogen zijn ze dan ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een wijziging op het ene vlak heeft onherroepelijke gevolgen voor het andere.

Fysiek gezien is het belangrijk om de basis goed op orde te hebben: een gevarieerd en volwaardig voedingspatroon, regelmatig aan (kracht)training doen en een goede nachtrust. Klinkt als best veel factoren waaraan je aandacht moet besteden. Dat kan overweldigend lijken maar laat je daardoor niet ontmoedigen, ons team van experts staat voor je klaar.

Wil jij graag fysiek en mentaal beter in je vel zitten?

Weet je (na het lezen van dit artikel) alleen niet precies waar je moet beginnen en hoe je dit allemaal volhoudt? Klik dan hier voor meer informatie over Personal Body Plan en Personal Mind Plan. Met behulp van individuele, online ondersteuning van jouw persoonlijke Personal Body Coach en of Personal Mind Coach stippel jij jouw weg naar blijvende verandering uit zodat je de fysieke en mentale doelen die je nu voor ogen hebt kunt behalen en behouden.